بررسی امکان احصاء اولویت‌های پژوهشی براساس تقسیم‌بندی موضوعی پژوهشکده‌ها و گروه‌های پژوهشی پژوهشگاه

در بیست‌وششمین جلسه شورای پژوهشی پژوهشگاه، که روز دوشنبه 30 آبان ‌ماه 1401 در سالن اندیشه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تشکیل شد، ضمن بررسی پیشنهاد دسته‌بندی موضوعی پژوهشکده‌ها، مراکز و گروه‌های پژوهشی پژوهشگاه به منظور احصاء اولویت‌های پژوهشی پژوهشگاه، مبانی و فرایندهای ممکن برای چنین امری  مورد بحث و بررسی اعضای شور قرار گرفت.
به‌گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در این جلسه، اعضای شورا با گرامی‌داشت یاد و خاطره استاد فقید دکتر ناصر تکمیل‌همایون، فقدان این استاد برجسته را ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به پژوهشگاه و جامعه علمی کشور دانستند و از مدیریت و مسئولان پژوهشگاه به‌ویژه معاونت کاربردی‌سازی علوم انسانی و فرهنگی و پژوهشکده مطالعات اجتماعی به‌دلیل برگزاری شایسته مراسم تشییع و گرامیداشت این استاد فقید قدردانی کردند.
در بخش دیگری از این جلسه، حکم ریاست دکتر مهدی بنایی‌جهرمی به عنوان رئیس گروه پژوهشی مطالعات میان‌فرهنگی معاصر اهداء شد.
ضرورت تکریم و بزرگداشت مقام استادان فقید پژوهشگاه
در ابتدای جلسه دکتر موسی نجفی، رئیس پژوهشگاه، پس از درود و سلام و صلوات بر پیامبر خاتم صلّ ا... علیه و آله و سلّم و اهل بیت علیهم السّلام و آرزوی سلامتی برای همکاران پژوهشگاه، با برگزاری مراسم بزرگداشت و یادبود درگذشت استاد فقید، دکتر ناصر تکمیل‌همایون اشاره کرد و ضمن طلب مغفرت و آمرزش الهی برای ایشان، گفت: دکتر تکمیل‌همایون از همکاران خوب و قدیمی ما در پژوهشگاه و از استادان شناخته‌شده در حوزه پژوهش‌های جامعه‌شناسی و تاریخی بودند که هفته گذشته به رحمت خدا رفتند. برگزاری شایستۀ مراسم تشییع و بزرگداشت و یادبود ایشان، که رسم و سنت حسنه‌ای میان مسلمانان به‌ویژه ایرانیان است، قابل قدردانی است و از برگزارکنندگان این مراسم به‌ویژه همکاران ایشان در پژوهشکده مطالعات اجتماعی ازجمله دکتر حمید تنکابنی سپاسگزارم.
دکتر نجفی بر اهمیت آشنایی نسل جدید پژوهشگاه با استادان و پیشکسوتان پژوهشگاه تأکید و بدین‌منظور ضرورت برگزاری مراسم‌هایی به‌منظور تجلیل و گرامی‌داشت یاد و خاطره و بزرگداشت مقام علمی آنان را متذکر شد.
برنامه‌‌ریزی برای برگزاری نشستی دربارۀ هویت ملی
رئیس پژوهشگاه با اعلام انتشار ویژه‌نامه‌هایی درباره نشست‌های اول و دوم از‌ سلسله نشست‌های گفت‌وگوی انتقادی، از پیگیری برای برگزاری برنامه‌هایی در این‌باره یا با موضوعات روزآمد اجتماعی دیگر از سوی مسئولان صداوسیما خبر داد. وی با اشاره به برنامه‌ریزی صورت گرفته برای مشارکت، حضور و گفت‌وگوی اعضای هیأت علمی و کارشناسان پژوهشگاه در این سلسله ‌نشست‌ها و بیان دیدگاه‌ها و آراء اعضای داخل پژوهشگاه در این نشست‌ها، حضور و استماع سخنان و گفت‌وگوها را برای سایر علاقه‌مندان و افراد خارج از پژوهشگاه بلامانع دانست.
دکتر نجفی با بیان اهمیت و لزوم پژوهش در زمینه‌های مختلف مرتبط با مسائل روزآمد اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، پرداختن به موضوع هویت ملی را در شرایط فعلی کشور بسیار مهم دانست و تأکید کرد: در شرایط امروز که دشمنان و مخالفان، استقلال و کیان کشور را هدف قرار داده و با طرح مسائلی همچون تجزیه‌طلبی با حمایت از گروهک‌هایی همچون الاحوازیه و... در پی تضعیف و از بین بردن کشور هستند، یکی از راه‌های تقویت و ایجاد همبستگی و وحدت ملی پرداختن به هویت ملی است. وی متذکر شد این مسئله می‌تواند از مسائل اساسی مورد بحث در نشست‌های آتی در پژوهشگاه باشد و ضروری است پژوهشگران و اعضای هیأت علمی پژوهشگاه ابعاد و لایه‌های مختلف این مسئله را مورد واکاوی قرار دهند.
بحث و تبادل نظر دربارۀ پیشنهاد تقسیم‌بندی موضوعی پژوهشکده‌ها و گروه‌های پژوهشی پژوهشگاه
در ادامۀ جلسۀ شورا و در ادامۀ مباحث صورت گرفته در جلسات پیشین دربارۀ فرایند و مبانی تعیین اولویت‌های پژوهشی پژوهشگاه، پیشنهاد ارائه شده دربارۀ تقسیم‌بندی موضوعی مراکز و واحدهای مختلف پژوهشگاه در ارتباط با احصاء اولویت‌های پژوهشی مورد بحث و تبادل نظر اعضای شورا قرار گرفت.
دکتر معین‌زاده: امیدواریم با تصحیح و تنقیح پیشنهادهای اعضای هیأت علمی به نتیجه مطلوبی درباره تعیین اولویت‌های پژوهشی دست یابیم
دکتر مهدی معین‌زاده، مدیر پژوهشی پژوهشگاه، با اشاره به مباحث صورت گرفته در جلسات قبلی شورا، از دریافت محورهای مختلف پیشنهادی از سوی اعضای هیأت علمی پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی پژوهشگاه و بررسی‌های صورت‌گرفته درباره آنها در جلسات مختلف در معاونت پژوهشی و تحصیلات تکمیلی خبر داد و گفت: در جلسات مختلف محورها و مسائلی که در جلسات پیشین شورا مورد بحث و بررسی قرار گرفته بود به‌ویژه مسائلی که از سوی خانمها دکتر آزیتا افراشی و مهندس زهره عطایی آشتیانی بیان و ارائه شده بود همراه با الگوی پیشنهادی دکتر مالک شجاعی درباره تقسیم‌بندی موضوعی پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی پژوهشگاه ذیل محورهای سه‌گانه مطرح شده مورد بحث و بررسی قرار گرفت که نتیجه آن در اختیار اعضای شورا قرار گرفته است. دکتر معین‌زاده با طرح این سؤال که آیا اساساً چنین تقسیم‌بندی‌ای در جهت ترسیم مأموریت‌ها و محورهای پژوهشی پژوهشگاه می‌تواند مؤثر باشد یا نه، اظهار امیدواری کرد با بهره‌گیری از دیدگاه‌ها و نظرات اعضای شورا بتوان با تصحیح و تنقیح این پیشنهادها، به نتیجه مطلوبی دربارۀ تعیین اولویت‌های پژوهشی دست یافت.
دکتر شجاعی: باید درخصوص حفظ یا بازآرایی وضع موجود تصمیم بگیریم
سپس دکتر مالک شجاعی، رئیس مرکز تحقیقات امام علی (ع)، با اشاره به جمع‌بندی مطالب مختلف مطرح شده در قالب طرح و الگوی ارائه شده در جلسه گفت: از سال 1353 که پژوهشگاه با ادغام بنیاد فرهنگ و چندین مرکز و مؤسسه دیگر به وجود آمد و اخیراً نیز بنیاد دانشنامه‌نگاری به پژوهشگاه ملحق شد، می‌توان به لحاظ موضوعی، تجربه تاریخی و زیسته در پژوهشگاه، فراتحلیل برنامه‌های راهبردی پیشین پژوهشگاه و همچنین مطالعات صورت‌گرفته درباره ساختار دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی مشابه در ایران به‌ویژه مؤسسه‌های فعال در حوزه علوم انسانی، سه حوزه ایران‌پژوهی، اسلام‌پژوهی و غرب‌پژوهی را در فعالیت‌ها و پژوهش‌های صورت گرفته در پژوهشگاه احصاء و پژوهشکده‌ها، مراکز و گروه‌های پژوهشی مختلف پژوهشگاه را ذیل آنها دسته‌بندی کرد. دکتر شجاعی یادآور شد: با توجه به حوزه و موضوع فعالیت، هریک از پژوهشکده‌ها و مراکز یا گروه‌های پژوهشگاه، ذیل زیرشاخه‌هایی در این سه بخش دسته‌بندی شدند. وی تأکید کرد که این دسته‌بندی براساس وضعیت موجود و ساختار پژوهشگاه بوده و به حسب اقتضای موضوع، برخی گروه‌های یک پژوهشکده ذیل شاخه‌های متفاوت دسته‌بندی شده‌اند.
وی ادامه داد شاید بتوان با بهره‌گیری از این تقسیم‌بندی و احصاء فعالیت‌ها و پژوهش‌های مختلف صورت گرفته، اولویت‌ها و محورهای پژوهشی پژوهشگاه را به شکلی منسجم و منقح احصاء کرد. دکتر شجاعی با یادآوری سنت‌محور بودن منطق طبقه‌بندی علوم در کشور، موضوع حفظ وضع موجود یا بازآرائی ساختار پژوهشگاه را در این زمینه حائز اهمیت دانست و تأکید کرد: بحث و گفت‌وگو درباره راهبردها، روش‌ها و غایات ذیل لایه‌های سه گانه و همچنین سایر ابعاد و زوایای موضوع، بنیادی تئوریک برای بررسی وضع موجود و برنامه‌ریزی برای آینده در اختیار ما قرار می‌دهد.
تأکید اعضای شورا بر دشوار بودن امکان دسته‌بندی دقیق گروه‌ها و پژوهشکده‌ها
سپس اعضای شورای پژوهشی به بحث و تبادل نظر درباره الگوی پیشنهادی پرداختند. توجه به هم‌خوانی و هم‌رتبه بودن دسته‌بندی پژوهشکده‌ها و گروه‌ها در زیرشاخه‌ها و دشوار بودن امکان دسته‌بندی دقیق گروه‌ها و پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی پژوهشگاه ذیل محورهای سه‌گانه و تداخل فعالیت گروه‌های مختلف در محورهای سه‌گانه از مهم‌ترین مسائل مطرح شده از سوی اعضای شورا بود. ضرورت توجه به جایگاه مطالعات بین‌المللی؛ امکان احصاء سه محور مطرح شده ذیل مطالعات تمدنی و امکان ارائه موضوعات فرعی‌تر برای زیرشاخه‌ها؛ درج نشدن برخی پژوهشکده‌ها و مراکز در دسته‌بندی صورت گرفته؛ خلط صورت گرفته در دسته‌بندی با توجه به احصاء موضوعی و ساختاری از پژوهشکده‌ها، مراکز پژوهشی و گروه‌های آنها؛ امکان احصاء محورها و اولویت‌های پژوهشی پژوهشگاه از تقسیم‌بندی صورت گرفته؛ بحث از منطق دسته‌بندی صورت گرفته؛ جامع و مانع نبودن محورهای سه‌گانه؛ ضرورت توجه به ارتباط و تمایز میان وضع موجود و وضع ایده‌آل در دسته‌بندی پیشنهادی؛ امکان دسته‌بندی با مبانی مختلف مثلاً براساس کارکرد یا خروجی فعالیت‌ها و... از دیگر محورهای مورد بحث اعضای شورا دربارۀ الگوی تقسیم‌بندی پیشنهادی بود.
دکتر شجاعی نیز ضمن قدردانی از پیشنهادها و دیدگاه‌های اعضای شورا، پسینی بودن این دسته‌بندی براساس وضع موجود پژوهشگاه و آنچه در طول تاریخ پژوهشگاه در ساختار آن پدید آمده را متذکر شد. براساس مباحث صورت گرفته مقرر شد بازبینی و اصلاح لازم در دسته‌بندی صورت گرفته و بررسی آن در جلسه آتی شورا ادامه یابد.
اهدای حکم ریاست گروه پژوهشی مطالعات میان‌فرهنگی معاصر به دکتر بنایی جهرمی
در این بخش با حضور دکتر بنایی‌جهرمی در جلسه شورا، حکم ریاست گروه پژوهشی مطالعات میان‌فرهنگی معاصر از طرف دکتر نجفی، رئیس پژوهشگاه، به وی اهدا شد. دکتر بنایی جهرمی ضمن ابراز مسرّت از حضور در جلسه شورا و قدردانی از حسن نظر ریاست پژوهشگاه، روز ۲۱ نوامبر مصادف با روز 30 آبان را که به عنوان روز جهانی فلسفه و در ایران به‌عنوان روز ملی حکمت و فلسفه و نیز روز فارابی نام‌گذاری شده است، تبریک گفت.
سپس دکتر سید مصطفی شهرآئینی، رئیس پژوهشکده فلسفه، نیز با تبریک این روز از برگزاری نشست «روز جهانی فلسفه» توسط این پژوهشکده با حضور دکتر طاهره کمالی‌زاده، دکتر مهدی بنایی‌جهرمی، دکتر مهدی اصفهانی، دکتر سیدامیر اکرمی و دکتر هادی وکیلی خبر داد.
دکتر ملایی‌توانی: باید مشخص شود هدف اصلاح برنامه قبلی است یا نگارش برنامه جدیدی مدنظر است
بخش پایانی جلسه شورا و در ادامه مباحث جلسه گذشته، با حضور دکتر علیرضا ملایی‌توانی، معاون‌ پژوهشی و تحصیلات تکمیلی سابق پژوهشگاه، فرایند و منطق حاکم بر احصاء شش اولویت‌ پژوهشی در برنامه راهبردی دوم مورد بحث و گفت‌وگوی اعضای شورا قرار گرفت. دکتر ملایی‌توانی با اشاره به اینکه یک سازمان می‌تواند مأموریت خود را تعریف کند یا مأموریت از سوی دولت یا نهادهای بالادستی برای آن تعریف شود، گفت: از آنجا که در فرایند شکل‌گیری پژوهشگاه مأموریت حاکمیتی برای  آن در نظر گرفته نشده بود، و براساس مقررات و قوانین کشور برای دریافت بودجه ضرورت داشت پژوهشگاه مأموریتی را برای خود تعریف کند، تلاش شد تا با مشارکت جمعی از نخبگان بیرونی و برگزاری جلسات متعدد در شورا، برگزاری نشست‌ها و برنامه‌های مختلف و به‌کارگیری سایر سازوکارها با تدوین برنامه راهبردی مأموریتی برای پژوهشگاه از سوی خود پژوهشگاه تعریف شود. در این فرایند، چنان‌که گفته شد، از هریک از اعضای هیأت علمی برنامه‌های پژوهشی پنج ساله دریافت و براساس سازوکارهای بعدی تعداد شش اولویت پژوهشی مندرج در برنامه راهبردی دوم احصاء شد. اکنون نیز ضرورت دارد مشخص شود که آیا مسئله این است که برنامه قبلی مورد نقد و بررسی و به اصطلاح جرح و تعدیل قرار گیرد یا نگارش و تدوین برنامه جدیدی مدنظر است؟ سؤال دیگر این است که آیا بنا بر این است که پژوهش‌های جاری متوقف شود و محورهای جدیدی برای پژوهش‌های اعضاء مطرح و مقرر شود یا بنا بر این است که از مطالعه و بررسی محورهای مطالعات و پژوهش‌های پیشین، محورهای پژوهشی احصاء و تعیین شود؟ معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پیشین پژوهشگاه با تأکید بر جایگاه خلاقیت و دغدغه‌های پژوهشی اعضای هیأت علمی در ارائه برنامه‌های خود به‌منظور پژوهش، برنامه راهبردی پژوهشگاه را از فاخرترین و ارزشمندترین متون در حوزه تدوین برنامه‌های راهبردی برشمرد و ضرورت مطالعه و ملاحظۀ دقیق آن را یادآور شد. دکتر ملایی‌توانی یادآور شد: از آنجا که ضرورت و الزامی در در این اولویت‌های احصاء شده برای اعضای هیأت علمی و پژوهشگاه وجود ندارد، می‌توان براساس تجربه‌های پیشین و اولویت قرار دادن مسائل و چالش‌های امروز کشور، اولویت‌های موجود را اصلاح یا تغییر داد و اولویت‌های دیگری را به عنوان اولویت‌های پژوهشی پژوهشگاه معین کرد. وی در خاتمه سخنان خود تأکید کرد: درکشور مراکز متعددی متولی پژوهش و تحقیق در حوزه‌های مختلف هستند و در هر حوزه‌ای می‌توان مراکز مختلفی را یافت که در حال فعالیت هستند اما ضرورت دارد مسئولان و نهادهای ذی‌ربط از این پژوهش‌ها و تحقیقات در تدوین سیاست‌ها و راهبردهای خود استفاده کنند.
تأکید دکتر نجفی بر ضرورت تدوین برنامه جدید
دکتر نجفی نیز با اشاره به شرایط دهه پنجم انقلاب تأکید کرد: ضرورت دارد پژوهشگاه با تدوین برنامه‌های جدید ناظر به مسائل و چالش‌های روزآمد به‌ویژه در حوزۀ مسائل علوم انسانی و اجتماعی کشور، ضمن ارتقاء و بهبود موقعیت خود میان مؤسسات و مراکز پژوهشی، جایگاه واقعی خود را پیدا کند.
سپس محورهای کلان پیشنهادی به عنوان اولویت‌های پژوهشی پژوهشگاه که یا براساس مباحث و پیشنهادهای مطرح شده در جلسات پیشین شورا یا براساس پیشنهادهای ارسال شده به مدیریت پژوهشی احصاء شده بودند، توسط دکتر مهدی‌ معین‌زاده، مدیر پژوهشی پژوهشگاه قرائت شد. استعمارشناسی ایرانی، تمدن نوین اسلامی، تاریخ تحول علم در ایران، مطالعات هویتی، تجددشناسی، فناوری و علوم انسانی و... از جمله محورهای یادشده بودند. بحث از امکان احصاء اولویت‌های پژوهشی براساس مسائل مشخص شده در اسناد بالادستی همچون برنامه‌های توسعه و...؛ احصاء اولویت‌ها براساس برنامه‌های پژوهشی اعضای هیأت علمی پژوهشگاه؛ یا احصاء آنها براساس ابرچالش‌ها و کلان روندهای فعلی در جامعه و در حوزه علوم انسانی و اجتماعی؛ یا احصاء آنها براساس اجماع نخبگانی و یا سازوکارهای دیگر از مهم‌ترین محورهای مورد بحث در این بخش از جلسه شورا بود.
بر اساس مباحث و مسائل مطرح شده، مقرر شد، مسئله امکان دسته‌بندی موضوعی فعالیت‌های پژوهشگاه و به تبع آن تقسیم‌بندی گروه‌ها، پژوهشکده‌ها و مراکز پژوهشی پژوهشگاه، و همچنین موضوع بررسی اولویت‌های پژوهشی و فرایند تعیین و احصاء آنها در جلسات آتی شورا ادامه یابد./پایان