فارابی: فیلسوف آشتی

هادی وکیلی

هیآت علمی پژوهشکده فلسفه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

روز ۲۱ نوامبر که مصادف با روز 30 آبان است هم روز جهانی فلسفه به‌شمار می‌رود و هم در ایران به‌عنوان روز ملی حکمت و فلسفه و نیز روز فارابی نام‌گذاری شده است.

ابونصر فارابی (۲۵۹-۳۳۹ ه.ق) که از اتباع معلم اول، ارسطو محسوب و به معلم ثانی ملقب شده است، نامش در شمار نام‌دارترین فیلسوفان و الهی‌دانان جهان اسلام ثبت شده و در انواع علوم از جمله ریاضیات، طبیعیات، فقه، منطق، موسیقی، هیئت، زبان‌شناسی، کیمیا، و علوم نظامی نیز بی‌همتا و استاد شناخته شده است. در عین حال، چنین ادعا می‌شود که فارابی را باید مؤسس فلسفة اسلامی نیز دانست. فلسفة فارابی آمیزه‌ای است از فلسفة ارسطویی و نوافلاطونی که رنگ اسلامی و به خصوص شیعی اثنی‌عشری به خود گرفته‌ است. فارابی در منطق و طبیعیات به ارسطو، در فلسفة اخلاق و فلسفة سیاسی به افلاطون و در مابعدالطبیعه به فلوطین گرایش دارد. دلیل اساسی که می‌تواند فارابی را در تاریخ فلسفه در جایگاهی ممتاز قرار دهد، این است که اندیشة او در سدة سوم قمری ترجمان و برانگیزانندة تفکر درباب مفهوم کلیدی صلح، آشتی، و  مدارا بود. دلیل توجه او به این مفهوم برخاسته از نگاه جامع‌نگر و یکپارچه‌نگر او بود که از سویی او را واداشت در کوششی فلسفی در الجمع بین رأیی الحکیمین به آشتی بین آراء ارسطو و افلاطون بپردازد و از سویی دیگر او را برانگیخت تا بین فلسفه و دین تلفیق بل وحدتی متمایز برقرار سازد و در نتیجه، رییس دولت آرمانی خود را به جای فیلسوف-شاهِ افلاطون، پیامبر-امام قرار دهد. میل وافر او به احصای علوم یا تلاشش برای تلفیق فلسفه و تصوف را نیز شاید بتوان در چهارچوب همین نگاه مورد فهم قرار داد. فارابی یکی از نخستین فیلسوفان مسلمان است که به تأمل فلسفی در باب مفهوم «دموکراسی» پرداخت و به دغدغة مردم عامی یعنی رستگاری و نجات انسان در شهر توجه نشان داد.

فارابی در جست‌وجوی یک دین جهانیِ فلسفه-بنیاد و اخلاق‌محور و درصدد طراحی یک مدینة فاضلة بود که در آن، فضایل نظری موجب تحقق فضایل اخلاقی و فضایل اخلاقی سبب پدیدآمدن فضایل عملی هستند. در این مدینه، اکثر انسان‌ها نه بر اساس عقل بلکه بر طبق احساسات و عواطف پاک از جمله عشق زندگی می‌کنند. آن‌ها باید آزاد باشند تا به خدا، هم‌نوعان و حتی سایر موجودات عشق بورزند. دین با کارکرد درست‌اش می‌تواند انسجام‌بخش جامعه باشد به شرط این که سیاستمداران در قبال سرشت و کارکرد حقیقی دین در جامعه که همانا هموار نمودن طریق تساهل و آشتی است سیاستی درست اتخاذ کنند و با آشتی دین و فلسفه، مانع افتادن دین در ورطة خرافات شوند. آشتی دین و علم نیز از ظرفیت‌های قابل‌توجه در تفکر دینی-سیاسی فارابی برای ظهور حیات سعید اجتماعی به‌شمار می‌آید و بیهوده نیست که محسن مهدی دیدگاه فارابی را کلید سعادت در جهان معاصر و نیز در جوامع اسلامی می‌داند از آن رو که نگاه علمی به دین در چهارچوب فلسفة سیاسی، زمینه‌ساز همزیستی مسالمت‌آمیزِ تفکر آزاد و اعتقادات دینی است. البته فارابی متوجه شد که چنین جامعه‌ای نادر است و شرط تحقق‌یافتنش وجود مجموعه‌ای از شرایط تاریخی بسیار خاص است.

او جوامع «رذیلت‌محور» را که از جامعة ایده‌آل «فضیلت‌محور» فاصله پیدا کرده‌اند، به سه دسته تقسیم کرد: جاهل، شریر و خطاکار. این جوامع به هر دلیلی نتوانسته‌اند هدف وجودی انسان را درک کنند و به‌جای تلاش برای خوشبختی، اهداف دیگری (حقیر) اعم از ثروت، ارضای نفسانی یا قدرت را جایگزین کرده‌اند و همچون علف‌های هرزی می‌کوشند پیشرفت جامعه را به سوی غایت واقعی انسانی تضعیف کنند. در هر حال، به‌رغم پیچیدگی‌های روزافزون سبک‌های فلسفة سیاسی از زمان فارابی تا کنون، بازخوانی فلسفة سیاسی او که تقریبا کامل‌ترین سبک فلسفة سیاسی در سنت فلسفی اسلام است، کماکان هم از نقطه‌نظر تاریخ فلسفه و هم به‌لحاظ مسائل عصری و مصری امروزی در جوامع اسلامی از جمله ایران، قابل‌توجه و درس‌آموز است.