یادداشتی به مناسبت روز مبارزه با استعمار:
میهن‌پرست جاودانه: در بزرگداشت رئیس علی دلواری؛ رهبر قیام تنگستان علیه نیروهای اشغالگر بریتانیا
الهام رضانژاد رامهرمزی
کارشناس مدیریت ترویج دستاوردهای پژوهش‌‌های علوم انسانی پژوهشگاه
تاریخ ایران پر از حوادث و وقایع عبرت‌انگیز است و وجود روح استقلال ملی همیشه در پرده‌های وقایع و حوادث آن موج می‌زند. یکی از این حوادث عبرت‌انگیز دستکم برای آنان که تصوری خام از تجزیه ایران دارند قیام دلیران تنگستان است. بیایید نگاهی کنیم خلاصه‌وار به قیام رئیسعلی دلواری و یاران آن که چگونه انگلیسیها را آن هم در زمانی شکست دادند که جهان درگیر جنگ اول جهانی بود و دولت مرکزی ایران به‌شدت ضعیف بود و نمی‌توانست از بی‌طرفی خود دفاع کند. حکام منطقه‌ای او در جنوب، به‌ویژه بوشهر نیز توان حفاظت از منافع ایران در برابر انگلیس را نداشتند اما در این میان، ایستادگی و مقاومت رئیسعلی جوان دربرابر استعمار انگلیس و شکست‌دادن کشتی‌های جنگی آنها در جنگ دلوار جانی دوباره در قلب وطندوستان دمید. بعد از جنگ‌های ایران و روسیه و تحمیل قرارداد گلستان و ترکمنچای، ایران در موقعیت ضعف قرار گرفته بود و نیروهای نظامی ایران از نظر روحی توان مقابله با قدرت‌های بزرگ را از دست داده بودند. تنها استثناء در این زمینه جنگ دلوار بود که نیروهای ایرانی در جنگ با انگلیسیها، شکست سختی به آنان وارد کردند. انگلیس با شکست مفتضحانه، ده‌ها تن از افسران نظامی و نیروهای دیگر خود را از دست داد. شکستی که تا مدتها آنها را مبهوت کرده بود.
زندگی‌نامه و مبارزات مشروطه‌خواهی رئیسعلی دلواری؛ مبارز مشروطه‌خواه و رهبر قیام جنوب در تنگستان و بوشهر علیه نیروهای بریتانیا
رئیسعلی دلواری در سال ۱۲۶۱ خورشیدی برابر با ۱۸۸۲ میلادی (۱۲۹۹ قمری) در روستای دلوار از توابع تنگستان متولد شد. (البته تاریخ تولد او در برخی منابع 1260 ذکر شده است). دلوار، امروز شهری است در شهرستان تنگستان از توابع استان بوشهر. مادر رئیسعلی به نام شهین اهل تنگستان و پدرش زائر محمّد از کدخدایان اهل دلوار بود که بعدها به «معین‌الاسلام» ملقب شد.
رئیسعلی با شروع نهضت مشروطیت، درحالیکه ۲۴ سال بیشتر نداشت به پیشگامان مشروطه‌خواه در جنوب ایران پیوست و با محافل انقلابی و عناصر مشروطه‌طلب در بوشهر، تنگستان و دشتی همکاری کرد. او در دوران دیکتاتوری محمدعلی شاه قاجار علیه حکومت او در جنوب دست به اسلحه برد و در ۱۲۸۷ خورشیدی به درخواست ملاعلی تنگستانی و سیدمرتضی مجتهد اهرمی که مخالف استبداد محمدعلی شاه قاجار بودند، بوشهر را از سلطه عمال شاه قاجار آزاد کرد و حدود ۹ ماه شهر را در کنترل گرفت.
از سوی دیگر، دوران جوانی رئیسعلی با حضور گسترده استعمار انگلیس در خلیج فارس نیز هم‌زمان شده بود. با آغاز جنگ اول جهانی، دو قدرت روسیه و انگلستان که همسایگانِ شمالی و جنوبی (هند) ایـران بودنـد بـا هـمدیگـر متحـد شـدند. ایـن دو کشور طبقِ قراردادی که در سالِ 1907م منعقد کرده بودند، ایران را به دو منطقۀ نفوذ شـمال و
جنوب و یک منطقۀ بی‌طرف تقسیم کردند. اما ضعف حاکمیت مرکزی باعث شد قوای روس از شمال و نیروهای انگلستان از جنوب به کشور حمله کرده و بی‌طرفی ایران را نقض کنند. بدین‌ترتیب، انگلیسیها از جنوب به ایران هجوم آوردند و کشتی‌های جنگی انگلستان در مقابل بوشهر لنگر انداختند.
بوشهر برای انگلیس بهعنوان بندری تجاری و به لحاظ جغرافیای سیاسی در منطقه خلیج فارس با اهمیت تلقی می‌شد. هم‌زمان حضور آلمان در بوشهر که در آن زمان با بریتالیا در جنگ بود، بهانه‌ای به دست انگلیسیها داد تا این شهر را اشغال کند. در پی این تصمیم، انگلیس مقامات کنسول آلمان را دستگیر کرد. این اقدام سبب شد ایران اعتراض کند. باوجود این، انگلیس در ۱۷ مرداد ۱۲۹۴ش بوشهر و نواحی ساحلی اطراف را اشغال کرد. یک روز پس از اشغال بوشهر، چهارده نفر از ساکنان آن علیه اشغالگران اعتراض کردند، ولی چون اهل نبرد مسلحانه نبودند دستگیر و به هندوستان تبعید شدند.
در پی این اتفاق، حکم جهاد علمای نجف ازجمله میرزای دوم توسط شیخ محمدحسین برازجانی به انضمام حکم خود شیخ به رئیسعلی ابلاغ شد. رئیسعلی نیز همراه دوست خود، خالو حسین بردخونی دشتی در اوایل ماه رمضان ۱۳۳۳ قمری در عمارت حاج سید محمدرضا کازرونی، پس از مذاکراتی با او اعلام کرد که آماده است از بوشهر دفاع کند و مانع از پیشروی نیروهای انگلیسی شود. بدین‌ترتیب، رئیسعلی نقشی مهم در قیام جنوب بازی کرد. قیام مردم تنگستان به رهبری او تقریباً هفت سال طول کشید. در این مدت دلیران تنگستانی دو هدف عمده را دنبال می‌کردند، پاسداری از بوشهر، دشتستان و تنگستان بهعنوان منطقه سکونت خود و جلوگیری از حرکت قوای بیگانه به درون مرزهای ایران و دفاع از استقلال وطن.
نبرد دلوار
نیروهای انگلیسی هم‌زمان با حمله به بوشهر قصد داشتند ناحیه دلوار را نیز تصرف کنند. دلوار محلی بود که پیش از آن چندبار سربازان انگلیسی به آنجا تجاوز کرده، اما طعم شکست را در این ناحیه چشیده بودند. رئیسعلی دلواری و شیخحسینخان چاهکوتاهی و زایرخضرخان اهرمی که از این وقایع آگاه بودند درصدد دفاع از وطن برآمدند. قیام دلیران تنگستان علیه اشغالگران آغاز شد و نیروهای متجاوز انگلیسی که نزدیک به پنج‌هزار نفر بودند در دام مبارزان تنگستانی گرفتار آمدند و عده زیادی از نیروهای انگلیسی در این حمله کشته شدند. عملیات چریکی پیروزمندانه رئیسعلی، مبارزان دیگر تنگستان را به همراهی با او ترغیب کرد. او تا تابستان ۱۹۱۵ عملیاتی موفق را علیه نیروی دریایی انگلیس رهبری کرد. بهگونه‌ایکه انگلیسیها مجبور شدند نیروهای کمکی از عراق و هند به بوشهر بیاورند و دلوار را به شدت بمباران کنند.
نبرد بوشهر
زمانی‌که مقامات انگلیسی تصمیم گرفتند بوشهر را اشغال و به سوی شیراز پیشروی کنند تلاش کردند رئیسعلی را تطمیع کنند. برای این هدف، دو نفر از متابعان حیدرخان حیات داودی را به دلوار فرستادند تا موافقت او را با پیاده‌شدن قوای انگلیس در کرانه خلیج فارس و حرکت به سوی شیراز جلب کنند. نمایندگان حیدرخان ضمن ملاقات با رئیسعلی متذکر شدند که چنانچه او از قیام علیه قوای اشغالگر صرف نظر کند، مقامات انگلیسی چهلهزار پوند به او خواهند پرداخت. رئیسعلی در پاسخ آنها می‌گوید: «چگونه می‌توانم بی‌طرفی اختیار کنم درحالیکه استقلال ایران در معرض خطر جدی قرار گرفته است؟»
پس از مراجعت نمایندگان حیدرخان، مقامات انگلیسی نامه تهدیدآمیز به رئیسعلی نوشتند مبنی بر اینکه: «چنانچه علیه دولت انگلستان قیام و اقدام کنید، با شما می‌جنگیم و خانه‌هایتان ویران و نخل‌هایتان را قطع خواهیم کرد.»
رئیسعلی در پاسخ مقامات انگلیسی نوشت: «خانه ما کوه است و انهدام و تخریب آنها خارج از حیطه قدرت و امکان امپراتوری بریتانیا است. بدیهی است که در صورت اقدام آن دولت به جنگ با ما، تا آخرین حد امکان مقاومت خواهیم کرد.»
بعد از اینکه انگلیسیها در متقاعد‌کردن دلواری ناکام ماندند، در ۲۶ رمضان ۱۳۳۳ قمری نیروهای خود را بدون مقدمه و اخطار قبلی در بوشهر پیاده کردند. آنان که قبلاً جزایر خلیج فارس را تصرف کرده بودند، بوشهر را که علاوه بر موقعیت ژئوپولیتیک، مرکز عمده مبادلات تجاری، صادرات و واردات با شبه‌جزیره هند و شیخ‌نشین‌های حوزه خلیج فارس و کشورهای اروپایی به‌ویژه انگلیس و آلمان بود نیز اشغال کردند. این اقدام سبب شد مرزنشینان تنگستانی واکنش نشان دهند. در این زمان، رئیسعلی دلواری به عنوان رهبر قیام در مقابل اشغالگران قرار گرفت.
شکست انگلیس در دلوار
رئیسعلی که از قبل، از حمله به دلوار اطلاع داشت، بلافاصله در اقدامی تاکتیکی دلوار را تخلیه و به سمت کوه‌های اطراف منطقه‌ای مشهور به «کلات بوجیر» عقب‌نشینی کرد. هنگامی که سربازان انگلیسی و هندی وارد دلوار شدند دلوار تقریباً خالی از سکنه بود. به همین دلیل شروع به گلوله‌باران منازل مسکونی خالی و قطع نخل‌های دلوار کردند. رئیسعلی در همان شب با ۴۰۰ تن از نیروهای خود به قوای انگلیسی شبیخون زدند و ۶۰ تن از نیروهای متجاوز ازجمله یک ژنرال بلندپایه را کشتند. همین امر سبب پیروزی او در این جنگ شد. پس از این جنگ، رئیسعلی دلواری بر حملات شبانه خود به بوشهر و پادگان انگلیسیها افزود و با هم‌فکری خوانین دیگر منطقه، نقشه حمله سراسری به بوشهر و آزادکردن آن را کشید. بدین‌ترتیب، رئیسعلی دلواری برای دفاع از استقلال وطن و حفظ حریم مرزی ایران با همراهی یارانش نیروهای متجاوز انگلیسی را شکست داد. جنگ دلیران تنگستان به رهبری او تا شهریور ۱۲۹۴ ادامه پیدا کرد و انگلیسیها نتوانستند او و یارانش را شکست دهند.
رئیسعلی چگونه کشته شد؟
جنگ میان دلیران تنگستان به رهبری رئیسعلی دلواری در کنار سیصد تفنگدار برازجانی به رهبری غضنفرالسلطنه برازجانی از یک سو و نیروهای بریتانیا و خوانین متحد آنان از سوی دیگر، پیاپی و پراکنده تا شهریور ۱۲۹۴ش ادامه یافت و انگلیسیها نتوانستند بر رئیسعلی و یارانش برتری یابند. اما فردی نفوذی به نام غلامحسین تنگکی رئیسعلی را در محلی به نام «تنگک صفر» درست هنگامی که به قوای بریتانیا شبیخون زده بود، از پشت سر هدف گلوله قرار داد و او در سن ۳۳ سالگی به شهادت رسید.
خبر آمد که دشستان بهار است
زمین از خون احمد لاله‌زار است
الا ای مادر پیرش کجایی
که احمد یک تن و دشمن هزار است
تاریخ این شبیخون و کشتهشدن رئیسعلی دلواری در همه منابع، شب ۲۳ شوال ۱۳۳۳ قمری برابر با ۳ سپتامبر ۱۹۱۵ میلادی نقل شده است، که می‌تواند با ۱۲ شهریور1294شمسی رایج در آن زمان برابر بوده باشد. از آن پـس نیروهـایِ
تنگستانی با رهبریِ زایرخضرخانِ فولادی، نیروهای چاهکوتـاهی بـا رهبـریِ شـیخ‌حسینخان چاهکوتاهی و دشتستانی‌هـا بـا رهبـریِ میرزامحمـدخانِ برازجـانی تـا پایـانِ جنـگ جهانی اول (سال 1918میلادی) و تا پایانِ سیطرة قدرت بریتانیا بر جنوب ایران همواره به مواضع انگلیسیها در این منطقه هجوم می‌بردند و مانع پیوستن آنها به نیروهای بین‌النهرین شدند.
انگیزه رئیسعلی دلواری از مبارزه با انگلیسیها
سیدقاسم یاحسینی پژوهشگر تاریخ معاصر و نویسنده بوشهری کتاب رئیسعلی دلواری درباره انگیزه و هدف رئیسعلی دلواری از مبارزه با انگلیسیها گفت: این ادعا که از سوی برخی مطرح می‌شود: «اختلاف‌های مالی و تجاری دلیل درگیری بین تنگستانی‌ها و در صدر آنها رئیسعلی دلواری با انگلیسیها بود»، به لحاظ تاریخی درست نیست. نخستین درگیری‌ها پیش از جنگ جهانی اول و در دوره مشروطه و استبداد صغیر به وجود آمد که دلواری بوشهر را به فرمان آیت‌الله علم الهدی اهرمی تصرف کرد. این نخستین درگیری و اختلاف بین رئیسعلی دلواری و انگلیسیها بود. این منازعات و درگیری‌ها کمابیش تا جنگ جهانی اول ادامه داشت. با آغاز جنگ جهانی اول، انگلیسیها در اروپا تحرکاتی انجام دادند که مداخله آشکار در امور داخلی ایران به حساب می‌آمد؛ با توجه به اینکه دولت ایران با شروع جنگ جهانی اعلام بی‌طرفی کرد. نقطه اوج این قضیه دستگیری دکتر لیسترمن سرکنسول‌گری آلمان در بوشهر و چند تن از کارمندان شرکت تجاری وانکهاوس بود. این نقض آشکار بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول و مداخله انگلیسیها در ایران و بوشهر بود. این امر سبب واکنش علما و خوانین ضدانگلیسی جنوب شد.
آرامگاه رئیعلسی دلواری
پیکر او ابتدا در نزدیکی حرم امامزاده‌ای در روستای «کله‌بند» به خاک سپرده شد. اما به موجب وصیت خود رئیسعلی، پس از انتقال پیکر او را در جوار حرمعلیبنابی‌طالب در وادی‌السلام دفن کردند.
کنگره هشتادمین سال کشتهشدن او در سال ۱۳۷۳ در بوشهر برگزار شد. همهساله مراسم بزرگداشت این قهرمان ملی در استان بوشهر به‌ویژه محل تولد او دلوار در سالروز شهادت او برگزار می‌شود.
بخشی از قسمنامه رئیسعلی دلواری، وقتی قیام خود را علیه استعمار انگلیس آغاز کرد:
.ای کلام‌اللّه گفتار مرا شاهد باش، من به تو سوگند یاد می‌کنم که اگر انگلیسیها بخواهند بوشهر را تصرف کنند و به خاک وطن من تجاوز کنند در مقام مدافعه برآیم و تا آخرین قطره خون من بر زمین نریخته است، دست از جنگ و ستیز با آنان نکشم و اگر غیر از این رفتار کنم، در شمار منکرین و کافرین به تو باشم و خدا و رسول از من بیزار شوند.
منابع
- یاحسینی، سیدقاسم، 1368، رئیسعلی دلواری، نشر شیرازه
- رک‍ن‌زاده آدم‍ی‍ت، محمدحسین،۱۳۷0، دلیران تنگستانی، نشر اق‍ب‍ال
- ذوقی، ایرج، 1368، ایران و قدرت‌های بزرگ1900-25، چاپ اول، نشر پاژنگ
- جلالی، صادق، 1378، دلیران تنگستان، نشر زریاب
- https://www.sid.ir/fa/seminar/ViewPape
نظر شما :