ضرورت‌ها و دلایل جذب دانشجو در پژوهشگاه و تفاوت‌های آن با دانشگاه‌ها

دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها ارکان اصلی تولید علم در نظام علمی کشور هستند، اگرچه برخی از اهداف، رسالت‌ها، ماموریت‌ها و روش‌های آنها مشترک و برخی نیز متفاوت است. این موضوع سبب شده است تا دانشگاه‌ها در راستای رسیدن به اهداف خود به تأسیس پژوهشکده‌هایی اقدام کنند و پژوهشگاه‌ها نیز به منظور تکمیل مأموریت‌ها و اهداف خود مبادرت به جذب و پذیرش دانشجو نمایند.

هدف و مأموریت اصلی پژوهشگاه‌ها، پاسخ‌گویی به مسائل خاص جامعه از طریق تحقیق و پژوهش و هدف اصلی دانشگاه‌ها، تربیت نیروی انسانی متخصص است. شاید بتوان چنین گفت که در دانشگاه آموزش اصل است و پژوهش در نسبت با آن فرعی تلقی شود و در پژوهشگاه، پژوهش اصل است و آموزش جنبه فرعی نسبت به پژوهش دارد. به عبارتی در دانشگاه پژوهش در خدمت آموزش و در پژوهشگاه آموزش در خدمت پژوهش است. یکی از روش‌های مشترک این دو نها برای دستیابی به رسالت‌ها و اهداف‌شان تربیت نیروی انسانی است؛ دانشگاه با هدف تربیت متخصص و پژوهشگاه با هدف تربیت پژوهشگر، اما تفاوت در این است که دانشگاه‌ها به سبب پذیرش دانشجو، فرصت لازم را برای تربیت نیروهای موردنیاز خود داشته‌اند، ولی پژوهشگاه‌ها از این فرصت محروم بوده‌اند. همین موضوع سبب شد تا پژوهشگاه‌ها پس از چندین سال، با گرفتن مجوزهای لازم، اقدام به پذیرش دانشجو کنند.

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز در راستای دستیابی به رسالت‌های خود و نیز اهدافی که بیان خواهد شد،، از حدود 32 سال قبل (از سال تحصیلى 69ـ 68)  اقدام به جذب دانشجو کرده است. زبان و ادبیات فارسى، تاریخ ایران اسلامی، زبان‏شناسى همگانى و فرهنگ و زبانهاى باستانى نخستین رشته‌هایی بودند که پژوهشگاه در آنها اقدام به جذب دانشجو کرد. جدول‌های شماره 1 و 2 وضعیت رشته‌ها و تعداد دوره‌های برگزار شده در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری را در پژوهشگاه نشان می‌دهد:

جدول (1): وضعیت رشته‌ها و دوره‌های برگزار شده در مقطع کارشناسی ارشد

جدول (2): وضعیت رشته‌ها و دوره‌های برگزار شده در مقطع دکتری

با توجه به آنچه گفته شد دو سؤال مهم مطرح می‌شود: اول اینکه به چه دلایل و ضرورت‌هایی پژوهشگاه‌ها و از جمله پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اقدام به جذب دانشجو کرده‌اند؟ سوال دوم و مهم‌تر اینکه دانشجویان فارغ‌التحصیل از پژوهشگاه‌ها با دانشگاه‌ها چه تفاوت‌هایی دارند؟

الف. دلایل، ضرورت‌ها و نیازها

1. تربیت پژوهشگران برجسته و متخصص: با توجه به اهمیت پژوهش در توسعه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور و نقشی که پژوهشگاه‌ها در این زمینه عهده‌دار هستند، یکی از مهمترین نیازهای پژوهشگاه‌ها جذب دانشجو به منظور تربیت نیروهای متخصص آنهاست. این موضوع علاوه بر اینکه می‌تواند به بخش‌های مختلف کشور در تأمین نیروی انسانی متخصص و برجسته در حوزه پژوهش یاری رساند، می‌تواند برای خود پژوهشگاه‌ها نیز کارگشا باشد. بدین‌طریق پژوهشگاه‌ها می‌توانند درکنار جذب نیرو‌های متخصص و دانش‌آموخته از دانشگاه‌ها، به پرورش نیروی انسانی متخصص در فرایند تحقیق و پژوهش نیز اقدام کنند. بنابراین می‌توان گفت مهمترین هدف پژوهشگاه‌ها در جذب دانشجویان تحصیلات تکمیلی، آموزش مبتنی بر پژوهش و فراهم‌سازی شرایط بهتر تحقیق و پژوهش برای دانشجویان و استادان و تربیت پژوهشگران برجسته در راستای ایفای نقش مهم پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در رشد و توسعه علمی کشور است.
2. تقویت روحیه برون‌گرایی، پویایی و نشاط علمی: از آنجا که جذب دانشجو در پژوهشگاه‌ها تنها در مقاطع تحصیلات تکمیلی صورت می‌گیرد، جذب دانشجویان جوان و در عین حال مشتاق به پژوهش که در عین حال برخوردار از تجربه در مقاطع قبلی هستند، زمینه‌ساز افزایش و تقویت نشاط و پویایی علمی در بین استادان و اعضای هیأت علمی پژوهشگاه‌ها و دوری آنها از انزوای علمی شده و انگیزه آنها را برای رسیدن به اهداف و رسالت‌های پژوهشگاه با آموزش به نسل جوان دوچندان می‌کند.
3. انتقال دانش و تجربه: با توجه به اینکه برخی از استادان و اعضای هیأت علمی پژوهشگاه‌ها در تخصص‌های خود در کشور سرآمد و حتی بی‌نظیر هستند، بنابراین یکی از بهترین شیوه‌های ماندگاری و انتقال دانش و تجربیات این استادان، جذب دانشجو و تربیت نیروی انسانی بوده است.
4. فراهم کردن فرصت برای دانشجویان علاقه‌مند به حوزه پژوهش: جذب دانشجو در پژوهشگاه‌ها فرصتی را مهیا نموده تا دانشجویان مستعدی که در دوره‌های تحصیلات تکمیلی علاقه بیشتری به امر پژوهش دارند، بتوانند با توجه به فضای پژوهشی پژوهشگاه‌ها علاوه بر اینکه توانمندی‌های خود را شکوفا کنند، تجربه بیشتری نیز کسب کنند.
5. کمک کردن به اهداف و مأموریت‌های پژوهشگاه‌ها: با توجه به اینکه اهداف، رسالت‌ها و مأموریت‌های پژوهشگاه‌ها مشخص است، بنابراین جذب دانشجویان تحصیلات تکمیلی، به ویژه با هدایت رساله‌های دکتری به مسائل و نیازهای مختلف پژوهشی کشور، می‌تواند یاری‌گر اهداف و مأموریت‌های پژوهشگاه و اعضای هیات علمی باشد.

ب. تفاوت‌های تربیت دانشجو در پژوهشگاه با دانشگاه‌ها

1. کیفیت‌گرایی: دوری از کمیت‌گرایی و تمرکز بر کیفیت با پذیرش دانشجو به تعداد محدود و معمولاً هر دو سال یکبار، یکی از تفاوت‌های اصلی جذب دانشجو در پژوهشگاه‌ با دانشگاه‌هاست.
2. تفاوت در نوع ارائه درس‌ها: گذشته از اینکه تمامی سرفصل‌های رشته‌های فعال در پژوهشگاه سرفصل‌های مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هستند، اما استادان پژوهشگاه در تدریس و ارزشیابی دانشجویان، اهمیت بیشتری برای بحث پژوهش و ارائه تکلیف پژوهشی قائل هستند.
3. واحد پژوهش‌ورزی: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی طی چند سال گذشته علاوه بر واحدهای آموزشی و پژوهشی دانشجویان، 4 واحد پژوهشی را تحت عنوان پژوهش‌ورزی 1 و 2 به عنوان دروس پیشنیاز به تمامی دانشجویان (اعم از دکتری و کارشناسی ارشد) ارائه کرده است. این موضوع علاوه بر ارتقای توان پژوهشی دانشجویان، آمادگی دانشجو را نیز، به‌واسطه درگیرشدن عملیاتی با پژوهش، برای نوشتن رساله ارتقا داده است.
4. ارزشیابی مبتنی بر پژوهش: تمرکز اساتید پژوهشگاه در ارزشیابی‌های پایان ترم دانشجویان بیشتر مبتنی بر ارائه تکلیف پژوهشی با کیفیت است.
5. تعاملی و عملیاتی‌شدن کلاس‌های آموزشی: با توجه به اینکه در درس‌های ارائه شده در پژوهشگاه تمرکز بیشتر بر تکلیف پژوهشی است، بنابران این موضوع خود وابسته به مشارکت مستمر و فعال دانشجو و تعامل بیشتر با استاد است.
6. تمرکز پژوهشگاه بر جذب دانشجو در رشته‌هایی که یا در دانشگاه‌ها پذیرش دانشجو ندارند و یا دانشگاه‌های محدودی در آن رشته به جذب دانشجو می‌پردازند: رشته‌هایی مانند زبان‌های باستانی ایران، فلسفه علم و فناوری، تاریخ علم دوره اسلامی و...
7. داشتن کتابخانه ممتاز و متفاوت پژوهشگاه: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با توجه به برخورداری از کتابخانه ممتاز می‌تواند زمینه دسترسی دانشجویان را به منابع دست اول و به‌روز و حتی نسخ خطی کم‌یاب فراهم کند. 

تهیه گزارش: دکتر مجتبی جهانگردی