گزارش نشست نخست «مراسم روز جهانی کودک»

مراسم روز جهانی کودک، 17 مهر 1400، به همت پژوهشکده‌ی زبان و ادبیاتِ پژوهشگاه برگزار شد.
در ابتدای جلسه دبیر علمی نشست، دکتر مریم شریف‌نسب، درباره‌ی روز جهانی کودک گفت: در خلال جنگ جهانی دوم کودکان بسیاری جان خود را از دست دادند؛ تعدادی دچار معلولیت جسمی؛ عده‌ای درگیر آسیب‌های روانی؛ برخی بی‌سرپرست یا تک‌سرپرست شدند و درکل، جنگ تأثیرات سوء فراوانی بر جسم و جان کودکان جهان باقی گذاشت. به‌همین سبب سازمان ملل در سال 1952 تصمیم گرفت با پیشنهاد روزی به عنوان «روز جهانی کودک» توجه دولت‌ها و ملت‌ها را به حقوق کودکان جلب کند. هدف از نام‌گذاری این روز، تدوین قانون‎های مفید و کارآمد برای حفظ و حمایت حقوق کودکان و جلوگیری از خشونت‌ علیه ایشان بود. به این مناسبت روز 20 اکتبر به عنوان روز جهانی کودک به جهان پیشنهاد شد و اغلب کشورها کلیت این پیشنهاد (نام‌گذاری یک روز به عنوان روز ملی کودک) را پذیرفتند و براساس فرهنگ بومی خود، روزی را در تقویم رسمی کشور خود برای کودک، نام‌گذاری کردند.
در کشور ما نیز در سال 1372 کمیسیونی متشکل از نمایندگان آموزش و پرورش، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، سازمان بهزیستی و ... تشکیل و درمورد نام‌گذاری روز ملی کودک تصمیم‌گیری شد. در این کمیسیون روز 8 اکتبر (16 مهرماه) برگزیده و به دفتر یونسکو در ایران اعلام شد. پس از موافقت یونسکو و تصویب در شورای فرهنگ عمومی، از سال 1376 روز 16 مهرماه در تقویم رسمی کشور به نام کودک و 16 تا 23 مهر به‌عنوان هفته‌ی کودک ثبت شد.
دکتر شریف‌نسب شرح داد: پژوهشکده‌ی زبان و ادبیات که سالهاست برای پیوند پیکره‌ی جامعه با زبان و ادبیات فارسی، در مناسبت‌های گوناگون فرهنگی و ادبی نشست‌های ترویجی و تخصصی برگزار می‌کند؛ به‌مناسبت روز و هفته‌ی ملی کودک نیز دو نشست تخصصی برگزار می‌کنیم: نشست نخست (17 مهر) با حضور دو سخنران (که هردو از دانش‌آموختگان برجسته‌ی پژوهشکده‌ی زبان و ادبیات هستند: دکتر نگین صدری‌زاده و دکتر محسن ذکاء اسدی و نشست دوم نیز (18 مهرماه) با حضور دو سخنران برجسته‌ی دیگر (دکتر محمد گودرزی دهریزی و دکتر مرجان فولادوند) برگزار خواهد شد.   

در ادامه دکتر نگین صدری‌زاده سخنان خود را درباره‌ی «ادبیات داستانی و رشد کودک» آغاز کرد و گفت: ادبیات کودک، ادبیاتی مخاطب محور است و هر متن خلاقه ادبی که کودک، به نوعی با آن ارتباط برقرار کند و به هر گونه‌ای از آن بهره برد، در حیطه‌ی ادبیات کودک قرار می‌گیرد.  در حقیقت ادبیات کودک فرایندی ارزشمند، خلاق و ناخودآگاه است، نه قالبی پیشساخته برای طرحِ آموختههای از پیشتعیین شده. بنابراین اثری که در زمره‌ی ادبیات کودک جای میگیرد، باید مانند ادبیات بزرگ‌سالان از ارزشهای ادبی و زیباییشناختی بهرهمند باشد و جنبه‌ی آموزشی و تربیتی ادبیات کودک به صورت دستاوردهای فرعی، از فرایندکتابخوانی، قصهگویی و داستانخوانی برای کودکان منتج میشود.
از سوی دیگر یکی از آموزش‌های ضروری و تأثیرگذار در فرایند رشد کودک، مهارت‌های زندگی است. مناسب‌ترین سن برای شکل‏گیری شخصیت و فراگیری موازین اجتماعی، اخلاقی و به‌طور کلی مهارت‌های زندگی دوران کودکی است. در ادبیات داستانی کودک نیز اغلب، به‌صورت غیر مستقیم، پیامی نهفته است. همچنین به سبب انتشار هزاران کتاب کودک، گزینش کتاب‌های متناسب با نیازهای کودکان، می‌تواند کار دشواری باشد. بنابراین ضروری می‌نماید که مربیان، والدین و فعالان حوزه‌ی کودک و نوجوان با ضرورت و چگونگی آموزش مهارت‌های زندگی و همچنین مؤلفه‌های گزینش آثار داستانی کودک در حوزه‌ی رشد و پرورش این مهارت‌ها آشنا شوند تا بتوانند با توجه به‌کارگیری ویژه و مناسب عناصر داستان و تکنیک‌های داستان‌نویسی و صفحه‌آرایی و تصویرسازی و شکل کتاب و کمبود‌ها و کاستی‌های ادبیات داستانی کودک، از فرصت ادبیات داستان در فرایند رشد کودک بهره ببرند.
دکتر صدری‌زاده ادامه داد: در نشست روز ملی کودک، ظرفیت ادبیات داستانی کودک در دهه‌ی 80 و 90 بررسی می‌شود. این انتخاب به علت در دسترس بودن آثار دهه‌ی هشتاد و نود برای مخاطب و برخوردار بودن از شرایط کیفی و کمی این کتاب‏ها، صورت گرفته است. به این منظور از آثار انتشارات رسمی و معتبر ادبیات کودک و نوجوانان بهره برده‏ایم. ناشرانی مانند کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، مؤسسه‌ی پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، بنفشه، شکوفه، افق، چیستا، نیستان، چاپ و نشر نظر، علمی و فرهنگی، شباویز، کتاب‌های طوطی، مبتکران، مرکز، بافرزندان، ماهی، آفرینگان، چرخ فلک، پیدایش و....
هدف پژوهشگر شرح اجمالی مهارت‌های زندگی، ویژگی‌های دوران رشد، چگونگی آموزش و نهادینه‌سازی آنها در کنش و انتخاب‌های کودکان و نوجوانان و بررسی تأثیر ادبیات داستانی در این فرایند  است.  بنابراین در ره‌آورد این نشست، کارکرد،  قابلیت و شگردهای ادبیات داستانی  در فرایند رشد کودک  بررسی  و روش بهره‌مندی از این آثار در جهت لذت بردن و توامان یادگیری و تمرین مهارت‏های زندگی میسر می‌شود، همچنین کمبود‌ها و کاستی‌های ادبیات داستانی کودک در این زمینه‌ی مشخص  و در این زمینه  پیشنهاداتی به معلمان، مربیان، خانواده‌ها و ناشرین و نویسندگان کودک ارائه می‌شود.
صدری‌زاده تأکید کرد: در مباحث مقدماتی از کودک، ادبیات کودک و ادبیات داستانی تعریف می‌شوند. هدف از طرح این مسائل آشنایی بیشتر ما با کودکان و مواد خواندنی آنان است. سپس در ادامه به مهارت‌های زندگی می‌پردازیم. در این بخش، مهارت‌های زندگی بر اساس تقسیم‌بندی سازمان بهداشت جهانی، ارائه می‌شود. بنابراین ده مهارت زندگی همراه با اجزا و زیر مجموعه‌هایش تعریف و تبیین می‌شود. این مهارت‌های زندگی عبارتند از؛ خودآگاهی، هم‌دلی، ارتباط مؤثر، روابط بین فردی، مقابله با هیجانات و رهایی از تنش، تفکر انتقادی، تفکر خلاق، تصمیم‌گیری و حل مسئله. سپس به ذکر و شرح تأثیر ادبیات داستانی در روند دوران‌ رشد کودکان می‌پردازد. بدین ترتیب، ارزش‌های تربیتی و پرورشی ادبیات داستانی کودک را با توجه به دوران‌های رشد کودکان، ارائه می‌شود و بر ضرورت در نظر گرفتن مراحل رشد زبانی، شناختی، شخصیتی و اجتماعی کودکان به هنگام گزینش آثار ادبی برای کودکان، تأکید می‌شود.
بعد از آن به نقش برنامه‌ی «فلسفه برای کودکان» در آموزش مهارت‌های زندگی می‌پردازد. این بخش، مخاطب را با ضرورت استفاده از برنامه‌ی فلسفه با کودکان در آموزش مهارت‌های زندگی، ضرورت و فواید استفاده از داستان در این برنامه و چگونگی ارتباط داستان و آموزش مهارت‌های زندگی در برنامه‌ی «فلسفه برای کودکان»، آشنا می‌کند.
در پایان به معرفی و بررسی توصیفی و تحلیلی نمونه‌‌هایی از آثار برگزیده داستانی کودک در آموزش مهارت‌های زندگی می‌پردازد که بازتاب دهنده‌ی نیازهای کودکان در مراحل مختلف فرایند رشد است و با ارائه گزیده‌ای از آثار مناسب و پرکشش و بررسی مهارت‌های زندگی در آنها، مخاطب را با چگونگی بهره‌مندی از ادبیات داستانی در فرایند کودکان آشنا می‌کند. در خلال بررسی توصیفی -تحلیلی گزیده داستان‌ها، به راه‌هایی که نویسندگان از پیرنگ، شخصیت‌پردازی، درون‌مایه، سبک، زاویه‌دید  و تصویر و شکل ظاهری کتاب برای آفرینش داستان‌های به یاد ماندنی و آموزش مهارت‌های زندگی بهره‌برده‌‌اند، اشاره می‌شود. همچنین از آن‌جا که فراگیری این مهارت‌ها، پیوند عمیقی با تفکر و استدلال منطقی دارد در این بخش، بر اساس هر داستان، پرسش‌های تفکربرانگیز برای برگزاری کارگاه مهارت‌های زندگی، طرح می‌شود. همچنین برای درک بهتر وضعیت ادبیات کودک در حوزه‌ی آموزش هر مهارت، نگاهی بر بسامد و تعدد آثار داستانی کودک در زمینه‌ی پرورش مهارتهای زندگی خواهیم داشت به این ترتیب از تعداد کتا‌ب‌ها را در زیرمجموعه‌های هر مهارت و به تفکیک گروه سنی، نشان داده می‌شود تا تواناییها و کاستی‏های ادبیات کودک ایران  در حوزه‌ی مهارت‏های زندگی نمایان شود.
دکتر صدری‌زاده در بخش پایانی سخنانش تأکید کرد که این سخنرانی، برگرفته از پایاننامه‌ی کارشناسیارشد در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است که با راهنمایی‌های بی‌دریغ و ارزشمند استادان، دکتر زهرا پارساپور و دکتر مریم شریف‌نسب انجام و در اسفندماه 1389 دفاع شد. در آنسالها حضور در مراکز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و دغدغه‌ی گزینش کتابهای مناسب برای کودکان و نوجوانان، سبب بررسی معیارهای ارزیابی ادبیات کودک، آشنایی بیشتر با نظریههای ادبی و آموزشی ادبیات، شناخت برنامه «فلسفه برای کودکان» و درک اهمیت «مهارتهای زندگی» کودک شد.

سخنران دوم این نشست دکتر محسن ذکاء اسدی سخنانش را با موضوع «ادبیات کودک و زبان آموزی در دوره دبستان» آغاز کرد و پس از معرفی مختصر خود، سخن را با بیان تجربه‌ی زیسته‌ی خود در تدریس درس فارسی در مقاطع دبیرستان، راهنمایی و دبستان بیان کرد و گفت: هر چه سن و مقطع تحصیلی دانش‌آموزان بالاتر است روند زبان‌آموزی و آموزش ادبیات به دانش‌آموزان دشوارتر است و ممکن است یک معلم در دبیرستان با تلاش بسیار هم نتواند مهارت‌های زبانی دانش‌آموزان را افزایش بدهد یا مثلاً دانش‌آموزان را به خواندن کتاب راغب کند، اما یک معلم دبستان با تلاش بسیار کمتری در این قبیل امور موفق خواهد بود.
دکتر ذکاء اسدی ادامه داد: دانش‌آموزان دبیرستانی ایرانی حتی در مدرسه‌های خیلی خوب تهران هم در مهارت‌های چهارگانه‌ی زبان‌آموزی دچار مشکلات بسیاری هستند و کتاب‌های درسی و کنکور هم گرهی از این مشکلات باز نمی‌کنند و چه بسا مشکلات را افزون می‌کنند. مهارت‌های چهارگانه‌ی زبان‌آموزی یعنی نوشتن، خواندن، سخن گفتن و گوش کردن مهم‌ترین هدف درس فارسی در دبستان است که به دلایل بسیار کم‌اهمیت پنداشته می‌شود و سطح زبان‌آموزی دانش‌آموزان فارسی‌زبان در ایران در زمینه‌ی زبان مادری‌شان بسیار پایین است و بسیاری از مشکلات دانش‌آموزان در مقاطع تحصیلی بالاتر و در درس‌های مختلف ناشی از مشکل آن‌ها در مهارت خواندن و درک مطلب است.
وی پس از بیان این مسائل مطالعه‌ی بین‌المللی »پرلز« را معرفی و تاریخچه‌ی مختصری از این مطالعه و یافته‌های آن را بیان کرد. اولویت سخنان با بررسی یافته‌های مطالعه‌ی پرلز 2016 درباره‌ی کشور ایران و مقایسه‌ی آن با کشورهای دیگر بود که در کتابی به نام یافته‌های مطالعه‌ی پرلز 2016 منتشر شده و در انتشارات مدرسه مفصلاً بیان شده است. بر اساس یافته‌های این مطالعه دانش‌آموزان ایرانی در زمینه‌ی توزیع پیشرفت تحصیلی خواندن و پیشرفت در فرایندهای درک مطلب در میان 50 کشور دنیا رتبه‌های بین 45 تا 50 را کسب کرده‌اند که نشان می‌دهد دانش‌آموزان ایرانی در زمینه‌ی مهارت‌های چهارگانه در زبان فارسی وضعیت بسیار نابسامانی دارند.
دکتر ذکاء اسدی در ادامه مطرح کرد: یکی از دلایل ضعف دانش‌آموزان اشکالات جدی در کتاب‌های فارسی به خصوص کتاب‌های فارسی دبستان است. متأسفانه در کتاب‌های درسی فارسی متن‌های بسیاری وجود دارد که دشوار و نامتناسب با سن مخاطب است و علاقه‌ی دانش‌آموزان را به خواندن فارسی برنمی‌انگیزد. در کتاب‌های فارسی دبستان به مهارت‌های سخن گفتن و گوش کردن کم توجه شده و در مقاطع بالاتر این دو مهارت در طراحی کتاب‌های درسی فارسی در نظر گرفته نشده است. متن‌های کتاب‌های فارسی دبستان باید از ادبیات کودک و نوجوان انتخاب شوند و هیچ دلیلی وجود ندارد که یک کودک کلاس پنجم یا ششم دبستان متون پیچیده و غامض ادبی را بدون اطلاع از کلیت یک متن و سبک و دوره‌ی آن بخواند و از متنی به متن دیگر بپرد. این اتفاق در کتاب درسی فارسی می‌افتد و فقط بچه‌ها را از فارسی دور می‌کند.
وی در خاتمه‌ی سخنانش گفت: کتاب‌های فارسی از نظر بصری و با نگاه تصویرگری هم فاقد جذابیت هستند و ایرادهای متنی و تصویری هم در کتاب‌ها وجود دارد. از جمله داستان زال و سیمرغ در کتاب فارسی پنجم که سال‌ها به اسم زاغ و سیمرغ منتشر شد و ایراد‌هایی که در تصویرگری داستان هفت خان رستم در کتاب فارسی پایه‌ی ششم وجود دارد. او افزود بسیاری از والدین هم متأسفانه از موضوع مهارت‌های چهارگانه‌ی زبان‌آموزی بی‌اطلاع هستند و از درس فارسی و از معلم فارسی توقع دارند دستور زبان و آرایه‌های ادبی را به دانش‌آموزان یاد بدهد تا از پس سؤال‌های چهارگزینه‌‌ای در آزمون‌های ورودی مدارس راهنمایی و متوسطه برآیند. از سوی دیگر هم بسیاری از خانواده‌ها مطالعه و کتاب‌خوانی را جدی نمی‌گیرند و به‌دلایل مختلف اقتصادی و فرهنگی کتاب بخشی از سبد خانواده‌های ایرانی نیست و حتی برخی والدین بچه‌هایشان را از خواندن کتاب غیردرسی برحذر می‌دارند. مجموع این عوامل باعث شده است که زبان‌آموزی در کشور ما و زبان فارسی وضع به‌سامانی نداشته باشد. او همچنین ضمن تشکر از پژوهشگاه علوم انسانی به‌خاطر فرصت ایجاد شده برای سخن‌رانی، ابراز امیدواری کرد که ادبیات کودک جایگاه بهتری در ایران پیدا کند و کودکان ایرانی بتوانند مهارت‌های چهارگانه‌ی زبان‌آموزی را به کمک ادبیات کودک ارتقا دهند.