گزارش نشست «تبیین نظریات تفسیری فضل‌الرحمان و تأثیر آن بر خوانش‌های زنانه از قرآن»
تبیین نظریات تفسیری فضل‌الرحمان و تأثیر آن بر خوانش‌های زنانه از قرآن
گروه پژوهشی مطالعات زنان پژوهشکده‌ی مطالعات اجتماعی، نشست تخصصی مجازی «ارائه‌ی گزارشی از پایاننامهی برتر کارشناسی ارشد حوزه‌ی مطالعات زنان در هیجدهمین دوره از جشنواره‌ی پایاننامهی سال دانشجویی جهاد دانشگاهی» با عنوان «تبیین نظریات تفسیری فضل‌الرحمان و تأثیر آن بر خوانش‌های زنانه از قرآن»، ۱۴ دی‌ماه ۱۳۹۹ با حضور و سخنرانی نویسنده‌ی پایاننامهی نفیسه دانش‌فرد و دبیر علمی نشست، دکتر زهره معماری برگزار کرد.
در ابتدای نشست دکتر معماری به‌اهمیت حضور فعال زنان در عرصه‌های گوناگون اشاره کرد و گفت: امروزه حضور فعال زنان در عرصه‌ی تحقیق و پژوهش آن‌هم با موضوعاتی که در طول تاریخ مغفول مانده‌اند و نیز در موضوعات مرتبط به حقوق اجتماعی و خانوادگی در صحنه‌ی سیاست و هرگونه فعالیتی که برای انسان قابل‌تصور است، مشاهده می‌شود. در دوران کنونی جامعه‌ی ما، شرایطی به‌وجود آمده که زنان به‌طور نسبی به خودآگاهی، آگاهی بر توانایی فکری و فیزیکی دست پیدا کرده‌اند. از این‌رو، تاحدودی شرایط مساعدی برای شناخت جایگاه شایسته‌ی زنان و به‌دست آوردن آن جایگاه فراهم است و با وجود زنان شایسته، توانا و اندیشمند این روند به‌پیش می‌رود.
وی افزود: تحقیقات فضل‌الرحمن اندیشمند پاکستانی، درباره‌ی نظریات تفسیری قرآن با رویکرد هرمنوتیکی، بسیار ارزشمند است و به خوانشهایی از قرآن، متناسب با نیاز روز، کمک بهسزایی می‌کند. هم‌چنین تأثیر بسیاری برای برون‌رفت از بنبستهایی دارد که از دیدگاه‌هایی انعطافناپذیر ناشی می‌شود، دیدگاه‌هایی که همواره راه رسیدن به حقیقت را بازگشت به زمانی می‌داند که کتاب مقدس نازل شده، و نگاهی که با هرگونه تحول و پیشرفتی مخالف است. از نظر «هایدگر» فیلسوف آلمانی معاصر، انسان عبارت است از نسبت‌هایی که برقرار می‌کند. با‌توجه به این دیدگاه، برای بازگشت به زمان نزول کتاب مقدس، باید تمامی نسبت‌ها را گسست و به نقطه‌ی صفر رسید اما در این‌صورت این مشکل رخ می‌نماید که با گسستن نسبت‌ها اساساً هیچ تفکری ممکن نخواهد بود. به‌عبارت بهتر دیدگاه این گروه از متفکران دینی عملاً به بن‌بست می‌رسد. جنبه‌ی نوآوری روش فضل‌الرحمان نسبت به جریان هرمنوتیکی غربی، در پایان‌نامه به خوبی تبیین نشده و درصورت وجود وجه تمایز و نوآوری، نیاز است این امر به‌طور مستقل تحقیق، بحث و تبیین شود.
در ادامه‌ی این گفت‌وگو دانش‌فرد نویسنده‌ی پایان‌نامه، صحبت خود را با مقدمه‌ای در باب معرفی فضل‌الرحمان آغاز کرد: فضل‌الرحمان ملک متولد ۲۱ سپتامبر ۱۹۱۹ بود که در ۲۶ ژوئیه ۱۹۸۸درگذشت. او ﻣﺘﻜﻠﻢ ﻣﺪرﻧﻴﺴﺖ بر روش‌شناسی متفاوتی در تفسیر قرآن تأکید می‌کرد. او پس از گذراندن دروس حوزه‌ی علمیه «دئوبند» در دانشگاه لاهور کارشناسی ارشد عربی را دریافت کرد. سپس برای ادامه‌ی تحصیل به دانشگاه آکسفورد رفت. مهم‌ترین اقدام وی در دوره‌ی ایوب‌خان و پروژه‌ی احیاگری در پاکستان رخ داد که وی به پاکستان رفت و مدیر مؤسسه‌ی تحقیقات اسلامی و عضو مجلس پاکستان شد و مسئول تغییر در مسائل فقهی- حقوقی و سیاست در آن‌جا شد ولی پس از مخالفت شدید علمای سنتی، به آمریکا بازگشت و تا آخر عمر به تدریس در دانشگاه شیکاگو مشغول بود.
وی ادامه داد: ﺑﺎ ﺑﺮوز ﻓﻤﻨﻴﺴﻢ اﺳﻼﻣﻲ، زﻣﻴﻨﻪی وﺳﻴﻌﻲ ﺑﺮای رﺷﺪ ﻧﻮﻋﻲ از ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ زﻧﺎﻧﻪ (خوانش‌های زﻧﺎﻧﻪ) در ﻏﺮب به وجود آﻣﺪ، مفسرین فمنیسم اسلامی معتقدند که ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﻋﻠﻤﺎی ﻣﺘﻘﺪم، اﺻﺎﻟﺘﺎً ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺪرن اﻣﺮوزی ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪارد. ﻓﻀﻞاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻪ ﻛﻤﺒﻮدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در آﺛﺎر ﺗﻔﺴﻴﺮی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟﻮد دارد، اﺷﺎره می‌کند. ﻛﻤﺒﻮدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻫﺎی ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﻤﺎﻳﺎن می‌شود. او ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺮآن ﺑﻪﺻﻮرت واﺣﺪ ﻛﻞ، ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد، اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪی ﻧﻈﺮات و دیدگاه‌های ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺴﻞ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ، هم‌چنین ﻣﻄﺎﻟﻌﻪی زﺑﺎن، ﮔﺮاﻣﺮ و ﺳﺒﻚ (ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺮآن) اﺳﺖ و به‌کارگری روش‌های تفسیری متفاوت است. او راه‌حل را در اجتهاد می‌داند، اﺟﺘﻬﺎد ﻫﻤﺎن ﺗﻼش ﺑﺮای ﻓﻬﻤﻴﺪن ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺘﻮن ﻣﺮﺗﺒﻂ درﮔﺬﺷــﺘﻪ اﺳــﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻀــﻤﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ اﺳــﺖ ﻳﺎ ﻗﺎﻧﻮن را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎ ﺗﻌﺪﻳﻞ می‌کند به‌گونه‌ای ﻛﻪ ﺑﺘﻮان ﺷــﺮاﻳﻂ ﺟﺪﻳﺪ را ﻧﻴﺰ در آن ﻟﺤﺎظ کرد، نظریات تفسیری وی شامل بافت‌مندی تاریخی، نظریه‌ی دوحرکتی، هرمونوتیک قرآنی، نظریه‌ی وحی، نبوت و رویکرد بینامتنی است که زنان مسلمان فمنیست مثل آمنه ودود، سعدیه شیخ، عزیزه الحبری و اسماء بارلاس با کمک از نظریات وی برخی آیات حقوقی مرتبط با زنان را بازتفسیر کرده‌اند. پس از بررسی مصادیق آیاتی که باز تفسیر شده، میزان انطباق بر نظریات فضل‌الرحمان به‌دست آمده است. منظور از بافت‌مندی تاریخی توجه به شأن نزول آیات، تفکیک آیات خاص و عام، توصیفی و تجویزی است، گام اول نظریه‌ی دو حرکتی، بافت‌مندی تاریخی است و گام دوم استخراج ارزش‌های اخلاق از دل آیات و تسری آن در زمان معاصر است. ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﻴﻚ ﻗﺮآﻧﻲ ﻓﻀﻞاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺖ ﻗﺮآن، ﺟﻨﺒه‌های ﺧﺎﺻﻲ از ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل را ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺑﺨﺸﻲ ﻛﺮده و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻨﺒه‌ها ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد. در نظریه‌ی وحی، شخصیت پیامبر (ص) را نیز در شکل‌گیری وحی مؤثر می‌داند.
وی درباره‌ی نظریه‌ی نبوت نیز، معتقد است؛ وظیفه‌ی پیامبر(ص) فقط هدایت معنوی جامعه است و قانون‌گذاری فقط متعلق به شرایط خاص جامعه است. در رویکرد بینامتنی نیز توجه به کلیت آیات برای تفسیر سایر آیات است. آمنه ودود در بازتفسیرش از برخی نظریات فضل‌الرحمان استفاده کرده، ولی در هرمونوتیک قرآنی و تفکیک آیات خاص و عام از فضل‌الرحمان فراتر رفته است و آیات عام را نیز فقط به زمان نزول مربوط دانسته است. سعدیه شیخ که با‌توجه و تأکید بر روش‌های کشف و شهود صوفیان به خصوص ابن‌عربی و بررسی احادیث رویکردی عدالت‌جویانه در فمنیسم را دنبال می‌کند که با رویکرد فضل‌الرحمان در تفسیر متفاوت است، چرا که فضل‌الرحمان کشف و شهود را از عقلانیت اسلامی دور دانسته و توجهی هم به بررسی احادیث در تفسیر آیات قرآن ندارد. عزیزه الحبری دیدگاه‌های حقوقی نواندیشانه را در تفسیر آیات حقوقی قرآن و با استناد از نظریات فضل‌الرحمان به کار برده که در برخی موارد بازتفسیرش منطبق و در برخی موارد کاملاً متناقض است. او نیز به بررسی در فقه را وظیفه‌ی هر مسلمان صاحب‌صلاحیتی می‌داند و این‌که بر بررسی احادیث در تفسیر تأکید می‌کند که در این‌جا با رویکرد فضل‌الرحمان متفاوت است. اسماء بارلاس نویسنده و مفسر فمنیست دیگری که در بازتفسیرش بیشترین انطباق را بر نظریات تفسیری فضل‌الرحمان داشته است، او از هرمونوتیک قرآنی، بافت‌مندی تاریخی، نقد درونی قرآن، نظریه‌ی دو حرکتی کمک می‌گیرد تا آیاتی را که به‌نظر می‌رسد برابری جنسیتی در آن خدشه‌دار شده را به‌گونه‌ای تفسیر کند که عدالت و تساوی از آن‌ها برداشت شود.
دانش‌فرد در پایان نشست، اذعان کرد: فضل‌الرحمان و نویسندگان زن متأثر از او به‌نوعی با تمسک به رویکرد‌های نواندیشانه، تلاش کردند تا اول، اقتدار علمای پیشین را متزلزل کرده و روند ثابت تفسیر را متغیر دانسته و با کمک از بازشدن درب اجتهاد بتوانند عدالت جنسیتی را در زمینه‌ی آیات حقوقی و تشریع قوانین در حوزه‌ی زنان، فراگیر کنند. فضل‌الرحمان در دوره‌ی پروژه‌ی احیاگری ایوب‌خان در پاکستان تلاش کرد با کمک از رویکرد‌های جدید به تفسیر، برخی قوانین در موضوعات مختلف را اصلاح و تعدیل کند که با مخالفت شدید علمای سنتی به بن‌بست رسید، و مرحله‌ی کاربردی‌کردن نظریات وی چندان عملی نشد، تا زنان مفسر فمنیست معاصر از بن‌مایه‌ی نظریات او برای بازتفسیرشان استفاده و بازتفسیرشان را در مورد آیات حقوقی زنان بیان کردند.
نظر شما :