دکتر قبادی: اخلاقی بودن برای پژوهش نه صفتی عارضی، بلکه ویژگی ذاتی است

گزارش روز سوم مدرسه‌ی تابستانی «اخلاق در پژوهش»
سومین روز از مدرسه‌ی تابستانی اخلاق در پژوهش دوشنبه 24 شهریورماه برگزار شد که دربرگیرنده‌ی سه نشست با سخنرانی دکتر علیرضا ثقه‌الاسلامی با موضوع «اخلاق پژوهش اینترنتی»،  دکتر مقصود فراستخواه  با موضوع «لحظه‌ها، رویدادها و تجربه‌های اخلاقی در فعالیت پژوهشی» و دکتر غلامرضا غفاری معاون فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با موضوع «جایگاه اخلاق پژوهش در آموزش عالی» بود. همچنین دکتر قبادی، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پیش از ارائه‌ی سخنان  دکتر غفاری ضمن خیر مقدم به ایشان مطالبی را پیرامون ضرورت بسترسازی به منظور تمهید اخلاق در پژوهش بیان کرد. در ادامه گزارشی از نشست‌ها ارائه می‌شود.

علیرضا ثقه‌الاسلامی؛ «اخلاق پژوهش اینترنتی»

دکتر ثقه‌الاسلامی ارائه‌ی خود را با تعریف مفاهیم بنیادین آغاز کرد. او پژوهش اینترنتی یا پژوهش در فضای مجازی را عبارت دانست از پژوهش‌ها و فرآیندهای پژوهشی که در آن از اینترنت و فضای مجازی به عنوان ابزار یا محیط پژوهش برای گردآوری داده‌ها، مجموعه‌ی داده‌ها، پایگاه داده‌ها یا دیگر منابع آنلاین به‌منظور انجام فعالیت‌های پژوهشی استفاده می‌شود.
او اخلاق پژوهش اینترنتی را به معنای اخلاق پژوهش در فضای مجازی دانست و گفت: در این حوزه‌ی مطالعاتی، به تجزیه و تحلیل مسائل اخلاقی و به‌کارگیری اصول و رهنمودهای اخلاق پژوهش در فعالیت‌هایی پژوهشی پرداخته می‌شود که مبتنی بر فضای مجازی بوده و در ساحت فضای مجازی انجام می‌شود.
بنا بر آن‌چه رفت می‌توان از منشور اخلاق پژوهش اینترنتی یا منشور اخلاق پژوهش در فضای مجازی سخن گفت که عبارت است از؛ مجموعه‌ی اصول و رهنمودهای اخلاقی که توجه و به‌کارگیری آنها در مواجهه با مسائل و چالش‌های اخلاق پژوهش در  فضای مجازی، موجب بهبود موقعیت و ارتقای سلامت اخلاقی در تحقق فعالیت‌های پژوهشی می‌شود.
دکتر ثقه‌الاسلامی در ادامه گفت: با رشد و گسترش پژوهش‌های اینترنتی، یکی از موضوعات و مسائلی که بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است، سرقت داده‌های علمی (data plagiarism) یا سرقت علمی است. این پدیده را گاهی ذیل مسئله‌ی حق مالکیت و مالکیت داده‌ها بررسی می‌کنند. به‌طور کلی سرقت داده‌های علمی بدین معناست که عقاید، افکار، تصاویر، نظریه‌ها، سروده‌ها، و نوشته‌های فردی، با مالکیت شخص دیگری عرضه شود. امروزه، وقتی از آثار نوشتاری دیگران وام گرفته می‌شود، قوانین و استانداردهای قابل‌قبولی برای اِستناد و اِذعان به آثار مورد استفاده وجود دارد؛ اما در مورد آثار غیرنوشتاری (همچون تصاویر، نمودارها، فایل‌های صوتی و تصویری و ...)، استانداردها چندان روشن نیست و وظیفه‌ی پژوهشگران فزونی می‌یابد. او در پایان راه‌کارهایی را برای مقابله با سرقت علمی در فضای مجازی برشمرد.

دکتر مقصود فراستخواه؛ «لحظه‌ها، رویدادها و تجربه‌های اخلاقی در فعالیت پژوهشی»

دکتر فراستخواه سخن خود را با بررسی جایگاه اخلاقی آگاهی آغاز کرد. او گفت: آگاهی آغاز رنج است زیرا انسان زمانی‌که اراده به آگاهی را انتخاب و تلاش می‌کند تا از جهل به سوی علم حرکت کند، ناراستی‌های زیادی بر او مکشوف می‌شود و همین امر به نوعی سرآغاز رنج است اما این رنج برای بلوغ ضروری است. پژوهش راهی به سوی حقیقت است و این مسیر را نمی‌توان بدون پذیرش نقد یافت. بدون نقد نمی‌توان یکدیگر را درک کرد و راه دیگری وجود ندارد. در واقع، قضاوت منصفانه درباره دیگران داشتن بخش مهمی از حقیقت‌یابی است.
دکتر فراستخواه افزود: حفظ حیات پژوهش اخلاقی روش‌های خاصی دارد و در این مسیر نوع نگاه ما به تحقیق اهمیت بسیاری دارد. باید از  مناسک‌گرایی در تحقیق علمی پرهیز شود و نگاه پیمان‌کارانه به تحقیق کنار گذارده شود. اگر علم عمل را معطوف به رهائی بدانیم باید مفروضات‌مان دقیق انتخاب شود و نوع نگاه ما ابزاری نباشد.
دکتر فراستخواه همچنین به این نکته اشاره کرد که انواع و اقسام گفتمان در رابطه با پژوهش وجود دارد و در این زمینه باید از گفتمان‌های مردانه در ساختار علم بر حذر بود زیرا کافی نیست و جهان از نگاه زنان را بازتاب نمی‌دهد.
او اخلاقی بودن پژوهش را درگروی رسالتی دانستن از سوی پژوهشگر دانست؛ پژوهشگری که به‌راستی با دغدغه‌ای مشخص در پی کشف پاره‌ای از حقیقت است. ناب‌ترین لحظه‌ی اخلاقی پژوهش را می‌توان لحظه‌ای دانست که فراستخواه آن‌را لحظۀ «آهان» نامید؛ یعنی لحظه‌ای که حقیقتی بر پژوهشگر آشکار می‌شود. البته پژوهشگر باید شجاعت پذیرش اشتباه خود را نیز داشته باشد و در هیچ مقطعی تصلب بر آرای خود نورزد.

 دکتر حسینعلی قبادی؛ ضرورت بسترسازی لازم به منظور تمهید اخلاق در پژوهش

دکتر قبادی با بیان اینکه اخلاقی بودن برای پژوهش، صفت عارضی و جنبی نیست بلکه در جوهره‌ی آن نهفته است، گفت: براساس سند راهبردی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اخلاق پژوهش به عنوان سرمایه و پشتوانه‌ی تضمین کیفیت برای پژوهشگاه اهمیتی به‌سزایی دارد. او در ادامه به بررسی معانی و دلالت‌های نظری واژه‌ی «سلطان» در قرآن کریم پرداخت و آن‌را در پیوند با امر علم‌آموزی و اخلاق‌ورزی دانست. به‌ویژه آن‌که در قرآن کریم علم عاملی برای کشف حقایق پشت پرده و تأمین سعادت انسانی به شمار می‌رود.
دکتر قبادی در ادامه ضمن اشاره به برنامه مدرسه‌ی تابستانی آن‌را ناظر بر رخدادهایی ستودنی دانست و خاطرنشان کرد: اگر به ترکیب سخنرانان دقت کنیم در می‌یابیم که نگاه فرارشته‌ای وجود دارد و از جوانب و زوایای گوناگونی موضوع اخلاق در پژوهش بررسی می‌شود.
دکتر قبادی در ادامه سه سطح مورد بررسی در مجموعه نشست‌های اخلاق در پژوهش را به صورت زیر برشمردند:
1. سطح ساختارها و رویه‌ها که ذیل آن ابعاد و اجزاء اخلاق در پژوهش از دیدگاه‌های گوناگون مورد بررسی قرار می‌گیرد.
2. بررسی قوانین، دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه به نحوی که بر پایه‌ی آن بتوان در عرصه‌ی قانون‌گذاری و آیین‌نامه‌ها ضمن فرصت‌شناسی و آسیب‌شناسی، راهکارها و راهبردهایی را به منظور ارتقاء سطح اخلاق در پژوهش ارائه داد.
3. بررسی موضوع از منظر اخلاق فردی و ارائه‌ی تحلیل‌هایی به منظور نهادینه سازی ارزش‌های پژوهشی در پژوهشگران حوزه‌ی علوم انسانی.
در پایان سخن، دکتر قبادی ضمن تأکید بر ضرورت بهره‌برداری از یافته‌های مدرسه‌ی تابستانی اخلاق در پژوهش از دکتر غفاری خواستند دستاوردهای آن در شورای معاونین وزارت عتف طرح شود و از گزارش‌های مستخرج از ارائه‌ها و همچنین تجارب ارزنده‌ی استادان حاضر در نشست‌ها به منظور اصلاح آیین‌نامه‌های نظام آموزش عالی بهره کافی برده شود.

 دکتر غلامرضا غفاری؛ «جایگاه اخلاق پژوهش در آموزش عالی»

دکتر غفاری با اشاره به اینکه تجربه‌ی زیسته‌ی ما در عرصه‌ی آموزش و در عرصه‌ی پژوهش در چارچوب میدان گستردهای تعریف می شود، خاطرنشان کرد که این میدان نظامات خاص خود را دارد؛ این نظام مراودات و تعاملات در تمامی سطوح  ناظر بر امری اخلاق است. اخلاق اساساً بیانگر وجود امری جمعی است و طرح آن در شئون مختلف قابل دریابی است؛ از اخلاق حرفه‌ای گرفته تا اخلاق صنفی، علمی و پژوهشی که تمامی آنها در یک بستر جمعی معنا می‌شوند
در ادامه، دکتر غفاری امر اخلاقی را در سطح کلان، سطح میانی و سطح کنش‌گری مورد بررسی قرار دادند. سطح کلان ناظر بر سیاست های کلان و جامع است که چنانچه آنها را درنظر نگیریم اخلاقی عمل نکرده‌ایم. سطح میانی، ناظر بر نظام تعاملات است که در آن نیز بالطبع امر اخلاق مطرح می‌شود. این نظام تعاملات نوعی فرایند است که در خلال آن پژوهشگر با با مسائل و موضعات محیطی خودش ارتباط برقرار می‌کند. سطح سوم که ناظر بر مسئولیت پذیری حرفه‌ای فرد است نشان‌گر نقش کنش‌گری است. دکتر غفاری با تأکید بر نقش کنش‌گری سوژه های انسانی در پاسداری از اخلاق پژوهش آنرا یکی از بایسته‌های مهم در ارتقای سطح اخلاق در فرایندهای پژوهشی دانست.