گزارش نشست «نمایش و نقد فیلم مستند اشرف پهلوی همزاد شاه»

نمایش و نقد فیلم مستند اشرف پهلوی همزاد شاه

تنظیم گزارش: فائزه توکلی
پژوهشکده علوم تاریخی، گروه تاریخ سیاسی در تاریخ 27 بهمن ماه 1397، برنامه فیلم تاریخی را با عنوان "نمایش و نقد فیلم اشرف پهلوی، همزاد شاه "در سالن اجتماعات حکمت به نمایش گذاشت. در این نشست سعیده نیک اختر (کارگردان فیلم)، احسان ناظم بکایی (فیلمنامه نویس) دکتر سیدمصطفی تقوی مهر از مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و فائزه توکلی، کارشناس ارشد گروه تاریخ سیاسی به عنوان دبیر نشست شرکت داشتند. بعد از نمایش فیلم ابتدا نیک اختر، کارگردان فیلم در مورد موانع و مشکلاتی که با آن در حین تدوین فیلم مواجه بود چنین گفت: من و همسرم به تاریخ معاصر علاقه داشتیم و دوست داشتم درمورد خانم های خاندان پهلوی کار کنم زیرا که درباره آنها کمتر صحبت شده است، تاریخ را که مطالعه می¬کردیم به اشرف پهلوی رسیدیم و دیدیم که در موردش مستندی ساخته نشده است یعنی بعد از چهل سال نه در داخل کشور و نه آنطرف آبی ها به این سوژه توجه نکردند. با اینکه فیلم های متعددی راجع به خود رضاشاه، محمدرضا و فرح ساخته شده است. در مورد اشرف به لحاظ سیاسی و اجتماعی فیلمی ساخته نشده بود این بود که تقریبا یک دوسالی زمان برد تا راجع به زندگی و فعالیت های سیاسی و اجتماعی وی تحقیق کردیم و خواستم که فقط به روایت تاریخ بسنده نکنیم و یک مقدار هم از بحث هایی مثل روانکاوی روانشناسی و تحلیل شخصیت استفاده کردیم و نتیجه این شد که با تمام حسن¬ها و معایبش چیزی است که در فیلم عیان است.
نیک اختر افزود: نکته خیلی منتقدانه نسبت به ساخت مستند درکشور ما وجود دارد که واقعا دشوار است، از این جناح گیری های سیاسی و اجتماعی که بماند. ما دو تا مرکز اسناد معتبر داریم یکی مرکز اسناد انقلاب اسلامی و دیگری مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر که به نظر می آید در وهله¬ی اول باید دو نهادی باشند که به لحاظ اسناد نوشتاری و تصاویری و آرشیوهای ویدئویی در این خصوص باید ما را همراهی کند ولی عملا این اتفاق نیافتاد نه برای من و نه برای دوستانی که در این زمینه کار کردند.
در ادامه نشست فائزه توکلی دبیر نشست و کارشناس ارشد تحقیقات تاریخی فیلم مستند اشرف از ناظم بکایی فیلم نامه نویس، خواستند از مسائل و مشکلاتی که با آن مواجه بودند، توضیح دهند ؟
ناظم بکائی گفت: خوشحالم که بالاخره موفق شدم از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بازدید کنم. من همیشه وقتی از بزرگراه کردستان رد می شدم از بچگی می گفتم اینجا چه جای هیجان انگیزی هست که انقدر گل و گیاه از آن آویزان است خوشحالم هم اکنون اینجا هستم و از خانم توکلی بابت همراهی¬شان تشکر می کنم و ممنونم بعد از یک سال از اینکه این مستند در محاق قرار گرفته بود یک بار دیگر مستند را با همه ی کاستی هایی که داشت برای دوستان نمایش دادند. طبیعتا دیکته¬ی ننوشته هست که غلط ندارد، این کار هم مثل همه کارها که تولید مستند هست، خالی از ایراد نیست. ایرادهایی دارد ما خودمان روزنامه نگار و منتقد سینما هستیم و به همان نسبت ایرادهایش را هم درک می کنیم. این مجموعه ای که نمایش داده شد در سه قسمت بیست دقیقه ای برای تلویزیون تهیه شده بود، قرار نبود نسخه¬ی سینمایی داشته باشد.
بکائی در مورد نقاط اوج و فرود مستند توضیح داد: راجع به این مستند دو نوع آثار داریم، آثار افندی و آثار پدافندی، همزمان که داشتم این مستند را می نوشتم، کار بزرگ و عظیم تری را درحوزه ی هنری به اسم روزگار رضاخانی انجام می دادیم که پارسال همزمان روی آنتن رفت. مجموعه¬ی شانزده قسمتی به کارگردانی مهدی فارسی که نویسندگی آن کار با من بود و کار به مراتب عظیم تری از این کار بود اما همزمان پخش شد. واکنش ها نسبت به مستند اشر ف چه بر له و چه علیه¬ش بیشتر از مستند رضاخان بود. چراکه تا شما می گویید مستند رضا خان همه یاد مستند رضاشاه سیمای «من و تو» می افتند. اما ما پشیمان نشدیم. واقعیت این است که چهل سال از انقلاب گذشته و دوازده سال است که در صدا و سیما کار می کنم و ده سال در معاونت سیاسی بخش اخبار و دبیر خبر بودم. بارها هم انتقاد کردم که نوع خبر نویسی وگزارش نویسی ما و نگاه پر قضاوت ما باعث می شود که مستندهای ما از دایره ی انصاف و اعتدال خارج شود.
در ادامه دکتر سیدمصطفی تقوی سوالی از بکایی پرسید راجع به انتقاد روزنامه کیهان که وی پاسخ داد: مهمترین چالش¬ کیهان بحث تطهیر اشرف پهلوی در خصوص ماجرای مواد مخدر و.. می گفتند که چرا نگفتید قاچاقچی مواد مخدر هست. خب واقعیت این است که ما داریم مستند می¬سازیم ما که بر اساس گفته های بقیه عمل نمی کنیم. همین الان در خیابان راه می¬روید می گویند، نصف مملکت برای فلانی هست! در دوره ی احمدی نژاد نصف مملکت برای هاشمی رفسنجانی بود از چهار تا برج دو تایش را می گفتند برای هاشمی هست اما هیچ مدرکی نبود نکته همین بود.
تقوی ادامه داد: واقعا تشکر می کنم از خانم نیک اختر و َآقای بکایی که همانطور که خودشان اشاره کردند، هم کار بزرگی کردند و زحمت زیادی کشیدند. وقتی من این مستند را دیدم این آشفتگی را متوجه شدیم که فیلم مستند از اول تا آخر باید انسجام علمی داشته باشد، ترتیب منطقی داشته باشد و یکی از ایرادهای عمده را که یادداشت کردم همین بود، و تمام نکات تاریخی را یادداشت کردم زیرا متن از انسجام تاریخی بر خوردار نبود. غیر تاریخمند بودن کار یک ایراد عمده اش این است. این متن به نظر من جای کار و چکش کاری بیشتری داشت. شاید بتوان گفت عمده¬ی کار، ایرادهایش در دو سه محورخلاصه می شود، یکی همان خود متن هست و دیگری تدوین هست. برخی از موارد مانند ابعاد شخصیت اشرف پهلوی در قدرت، ثروت و جنسیت بود. اگر متن روی این سه تا محور به توازن پیش می رفت خوبتر بود اما چنین تدوین نشد، متن مقداری مسائل جنسی و شهوتی را مبنا قرار داد و یک جایی دچار تناقض هم است و یک جا محورش سیاست و جنسیت است و برایش بهره برداری می شود. این ها گاهی در متن و در کار نوسان دارد یعنی این محور بندی ها را شخصیت اشرف، نشان می دهد. جنسیت اشرف در مسائل جنسی به این خاطر مهم است که این ها بر سرنوشت یک ملت حاکم بودند و این منش ها و پیامدهایی که داشت بر سرنوشت این کشور تأثیر می گذاشت، به نظر من متن باید با محوریت سیاسی نوشته می شد و به نمایش در می آمد که چگونه از ابزار جنسی هم برای اهداف سیاسی استفاده می شد. به عنوان مثال در دهه چهل به بعد سازمان های برنامه و بودجه جریان آذر ابتهاج و اینکه برنامه و بودجه در قبضه اینها بود و سرنوشت کشور با سوژه جنسیت در برخی موارد پیوند می خورد، باید گفته شود. متن اگر با یک محور و بینش قوی تری طراحی می شد مسائل اقتصادی هم بیشتر گفته می شد و لذا در خود متن واقعا نقش سیاسی اشرف هم در حد یک زن پر مدعا و زیاده خواه و هوسران و تنوع طلب دیده نشد، چون شما از آن زوایه اگر وارد بشوید می فهمید که بسیاری از مسائل کشور زیر سر این فرد یا این مسائل پیش آمد. مسائلی مثل تلاش برای عزل قوام¬السطنه، آوردن هژیر، آوردن رزم¬ آرا، اقبال، برنامه و بودجه. . ...، اشرف درکشور نقش ایفاء کرد و سرنوشت یک نهضت رقم خورد و کلیدی بود که در آوردن اینها نقش داشت و...
در خاتمه جلسه پاسخ و پرسش حضار مطرح شد.