متن مصاحبه روابط عمومی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با دکتر قبادی
مصاحبه روابط عمومی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با دکتر حسینعلی قبادی در خصوص طرح جامع اعتلای علوم انسانی معطوف به پیشرفت کشور (سومین شماره «خبرنامه آموزش عالی» منتشر شد)
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با قدمتی بیش از نیم قرن، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی 1357، تحولاتی را پشت سر گذاشت که در آن 11 موسسه، پژوهشکده، مرکز و فرهنگستان با یکدیگر ادغام و ساختار کنونی پژوهشگاه را پدید آوردند. اخیراً نیز بنیاد دانشنامه‌نگاری به این مجموعه پیوسته است.
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برآمده از نهادهایی مانند بنیاد شاهنامه، مرکز ایرانی مطالعه فرهنگ‌ها، مرکز گفتگوی فرهنگ‌ها و ... در پیش از انقلاب اسلامی است، امروزه به عنوان نماد تمدنی علوم انسانی معاصر کشور، مرکزی برای تضارب آرا محسوب می‌شود و در چهار سال اخیر توانسته است توانایی‌های لازم خود را با همدلی و کوشش پژوهشگران و همگامی همه نهادهای کشور و بویژه حمایت وزارت علوم و همراهی دیگر نهادهای ذی ربط بازیابد.
در حال حاضر این پژوهشگاه در حوزه‌هایی همچون؛ فلسفه، ادبیات، علوم اجتماعی، مطالعات قرآنی، حکمت، تاریخ، زبان شناسی و اندیشه سیاسی، فرهنگ و رسانه و عموم رشته‌های علوم انسانی فعالیت می‌کند.
به لطف الهی در برخی زمینه‌ها، پژوهشگاه تبدیل به نهادی شده که در حال حاضر نه تنها در عرصه ملی بلکه در سطح فراملی گام نهاده است. بسیاری از کشورها روی پژوهشگاه به عنوان مرکز ایده‌پردازی، حل مساله و گفتگوهای اندیشگانی و فرهنگ‌ها حساب می‌کنند؛ بر همین اساس، این پژوهشگاه با دانشگاه‌های مختلف جهان از جمله آلمان، اتریش، هند، روسیه، ترکیه، الجزایر، تونس، سئول، بیروت و ... همکاری مشترک درخشانی دارد و در برخی عرصه‌های علمی جهانی در حوزه علوم انسانی محققان ما درخشش داشته‌اند. تلقی تعدادی از استادان دانشگاه‌های دنیا این است که استادان و پژوهشگران علوم انسانی ایران در اروپا و دیگر ملل به لحاظ علمی و تخصصی سرآمد هستند. به عنوان نمونه به تازگی کتاب مرجع عمومی آکسفورد به همراه دو مقاله از استادان و پژوهشگران این پژوهشگاه چاپ شده است و سالانه در جشنواره ملّی نقد پژوهشگاه دست کم پنج اثر از پژوهشگاه برنده می‌شود، مجله پژوهشنامه انتقادی ما نیز تنها مجله علمی- پژوهشی ماهنامه ویژه نقد در کل ایران است و برنده جشنواره فارابی شده است.
در مسیر ارتقای کارآمدی بر مبنای برخی نیازها بویژه توصیه و رهنمود مقام معظم رهبری و برخی اقتضائات ملی و در چارچوب اسناد بالادستی و برنامه توسعه راهبردی پژوهشگاه بود که طرح جامع اعتلا علوم انسانی، معطوف به پیشرفت کشور در این پژوهشگاه شکل گرفته است.
این طرح مشخصا بیشتر منبعث از بیانات مقام معظم رهبری است که در تاریخ 2/11/85 طی دیداری با اعضای شورای بررسی متون این پژوهشگاه، روشن فرمودند که پژوهشگاه باید در مسیر طرح "کلان" که به "بازار علمی بیاید" حرکت کند.
خوشبختانه طرح اعتلا با روشمندی و پس از انجام فاز مطالعاتی، در یک سال و نیم اکنون وارد فاز اجرایی شده که یکی از پژوهش‌های به ثمر رسیده آن نقش برنامه های اموزشی و پژوهشی علوم انسانی دانشگاه ها در توسعه جامعه ایران است که با توجه به تاکید وجه اثربخشی و کارآمدی آن از سوی وزارت علوم؛ بزودی فاز دوم آن نیز پیش برده خواهد شد.
در یک نگاه اجمالی می‌توان گفت تاکنون حدود 10 پروژه این طرح به ثمر رسیده حدود 34 پروژه تصویب نهایی شده و قریب به 40 پروژه در 4 شاخه مبانی، بازشناسی انتقادی یا تاریخی، کاربست و در حوزه چالش‌های اجتماعی درحال تصویب است و چندین پروژه دیگر نیز از سوی دانشگاه‌های سراسر کشور پیشنهاد شده که درحال بررسی است.
اما درباره مبنا و چرایی شکل‌گیری و انجام این طرح جامع؛ رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با اعضای شوری بررسی متون این پژوهشگاه فرمودند «... ان‌شاالله یک مقطع جدیدی را تعریف کنید، برای اینکه محصول این جمع به بازار کار بیاید، یک حرکت کلانی باید انجام بگیرد. بالاخره محصول کار باید بتواند به کار بازار علمی بیاید، یا کتاب درسی بشود یا مرجع استادان علوم انسانی در همه رشته‌ها و در همه بخش‌ها قرار گیرد که بتوانند به آن مراجعه کنند. خود را موظف بدانید برای فراهم کردن مواد لازم برای کتاب، منبع علمی، مرجع علمی، که یا دیگران بتوانند کتاب بنویسند یا خود این مجموعه از افراد بخواهد که کتاب بنویسند و منبع علمی فراهم کنند...»
توصیه‌ها و رهنمودهای مقام معظم رهبری:
1. سند چشم‌انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران در افق 1404
2. سیاست‌های کلی «علم و فناوری» (نظام آموزش عالی، تحقیقات و فناوری) ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری
3. نثشه جامع علمی کشور
4. سند اسلامی شدن دانشگاه‌ها – بخش علوم انسانی
5. برنامه پنجم و ششم توسعه کشور
6. برنامه‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
7. برنامه توسعه راهبردی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
لطفاً ویژگی‌های خاص این طرح را معرّفی بفرمایید:
از جمله تمایزات طرح اعتلا، منظومه‌ای بودن پروژه‌های علوم انسانی است یعنی طرح درصدد است تا بکاود که چه مسائلی در "مبنا" و "روش" علوم انسانی وجود دارد. سپس چرایی این چالش را بیان می‌کند که چرا علوم انسانی در مواقعی "به کار بسته نشده" و معضلات را حل نکرده است و در ادامه آن راهکارهای "کاربردی‌سازی"، فرایندهای آن، و انجام نمونه‌هایی از طرح‌های با اولویت کاربردی را به اجرا در می‌آورد. لذا یک متدلوژی منظومه‌ای دارد که مجموعه دستاوردهای آن می‌تواند در حوزه مبانی، روش و محصول برای بازار علم و دانشگاه‌های ما راه‌گشا باشد.
در مجموع این طرح قصد دارد این مسیر را طی کند که چگونه در ایران علوم انسانی اثربخش‌تر خواهد شد؟ یکی از مقولاتی که عمیقاً در حال بررسی است این است که رشته‌های علوم انسانی چه نسبتی با پدیده‌هایی مثل اشتغال، مهارت افزایی دارند و راهکارهای رسیدن به مهارت افزایی مطلوب در حوزه روش و کاربست چه می‌تواند باشد.
گاهشمار اقدامات اصلی طرح جامع اعتلاء
سال 1395: آغاز مرحله مطالعاتی و تدوین فاز صفر طرح با همکاری اولیه «سازمان برنامه و بودجه کشور» و طراحی زیر ساخت‌های اجرایی طرح، با مشارکت بیش از 80 تن از استادان تراز اول کشور، صاحبنظران، متخصصان و کارشناسان و تشکیل مرحله اول شبکه نخبگانی طرح.
سال 1396: آغاز انعقاد قراردادها و اجرای طرح‌ها با حمایت‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و گسترش راه‌های تعامل طرح با حوزه‌های کاربران، مخاطبان و ذی‌نفعان: توسعه سایت تخصصی، راه‌اندازی مجله تخصصی، افزایش تعداد جلسات سخنرانی‌های علمی، نشست‌های نخبگانی و ...
سال 1397: تدوین و نهایی شدن نخستین طرح‌ها، چاپ و انتشار اولین مجموعه کتاب‌های طرح.
تلاش برای گسترش طرح در سطح ملی و برنامه‌ریزی و انجام مرحله دوم ایجاد و توسعه شبکه نخبگانی طرح.
راه‌اندازی کارگروه چهارم طرح با عنوان: علوم انسانی، مسائل، نیازها و چالش‌های جامعه.
ویژگی‌ها و نوآوری‌های طرح جامع اعتلاء
- مأموریت گرا و راهبردی
- بومی‌گرا، متناسب با ارزش‌های دینی
- نیاز محور و کاربردی
- تقویت گفتمان اثربخشی علوم انسانی
- مسئله‌مندی معطوف به مسائل مهم علوم انسانی و پیشرفت کشور
- تولیدات پژوهشی اثربخش در علوم انسانی
- غنی‌سازی منابع علوم انسانی
- تقویت شبکه نخبگانی علوم انسانی کشور در سیاستگذاری و اجرا
- روش منظومه‌ای و خاص
در مجموع، شما طرح اعتلا را چگونه تعریف می‌کنید؟ اهداف آن کدامند؟
طرح جامع اعتلای علوم انسانی معطوف به پیشرفت کشور، "مجموعه طرح‌های پژوهشی مبنایی، راهبردی، کاربردی و مسأله‌مدار، چالش‌محور، با جهت‌گیری بومی گرایانه و منطبق با ارزش‌های دینی و فرهنگی ایرانی، روشمند به همراه منظومه‌ای از فعالیت‌های علمی- ترویجی است" که به‌منظور تولید محصولات فاخر علمی، پاسخ به نیازها و چالش‌های اجتماعی، همچنین ارتقاء کارآمدی و کارآرایی علوم انسانی، معطوف به نیازها و مسائل جامعه و در مسیر عملیاتی کردن راهبردها و سیاست‌های برنامه توسعه پژوهشگاه و تحقق مصوبه و مأموریت ویژه هیأت‌امناء پژوهشگاه با مشارکت اعضای هیأت‌علمی پژوهشگاه و نخبگان کشور انجام می‌گیرد.
اهداف طرح جامع اعتلاء
پی‌جویی و تحقق منویات مقام معظم رهبری و توصیه‌های ایشان به پژوهشگاه در خصوص انجام طرح کلان کارآمد
تحقق بخش‌هایی از برنامه توسعه راهبردی پژوهشگاه
ارتقای نقش‌آفرینی علوم‌انسانی در برنامه‌ریزی‌های توسعه علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و معطوف به پیشرفت کشور به صاحبنظران
ارتقای سطح نقش‌آفرینی علوم‌انسانی در حل مسائل کشور از طریق اجرای پژوهش‌های توسعه‌ای، کاربردی و نیاز مجور و گزارش‌های راهبردی
تقویت نظام دانایی به‌عنوان پشتوانه علمی نظام تصمیم‌گیری کشور
بررسی و تحلیل تجارب جهانی در حوزه اعتلای علوم انسانی و نقش‌آفرینی آن در توسعه کشورها (تأکید بر جهان اسلام)
عمده‌ترین دستاوردهای پژوهشگاه علوم انسانی در طرح اعتلای علوم انسانی چیست؟
این دستاوردها در چند حوزه و لایه است. یکی از حوزه‌های آن، حرکت برای رسیدن به الگویی جهت توسعه متوازن و کارامد و راه‌گشای علوم انسانی و فهم اینکه علوم ما چه مبنایی باید داشته باشند، است که این هدف اکنون محقق شده است و فاز دوم آن در ارائه مدل‌ها درحال انجام است.
لایه بعدی رسیدن به انواع گزارش‌های راهبردی، توصیه‌های سیاستی و گزارش‌های علمی و تخصصی در حوزه‌های سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع برای رسیدن به راهبردهایی برای مجموعه علوم انسانی تا در عرصه‌های سیاسی و تصمیم‌گیری‌ها موثر واقع شود.
چه طرح‌های مهم دیگر کلان در پژوهشگاه در حال اجرا است؟ بویژه اگر طرح کارفرمایی باشند؟
به موازات طرح اعتلا، طرح مکران تحت عنوان توانمندسازی اجتماع محور مناطق محروم سیستان و بلوچستان در حال اجراست.
شاید ذکر این نکته لازم باشد که پژوهشگاه به لطف الهی برای اولین بار در سال 93 دارای برنامه توسعه راهبردی شد و جهت‌گیری این برنامه کاربردی کردن علوم انسانی است اما این کار مستلزم عنایت بیشتر دستگاه‌های اجرایی و انگیزه و فعالیت صاحبنظران علوم انسانی است متاسفانه برخی از پژوهشگران علی‌رغم علم و تخصص هنوز رغبت کافی را برای انجام فعالیت‌های پژوهشی کاربردی پیدا نکرده‌اند گاهی دلیل این امر نگرانی و عدم داشتن تجربه چگونگی کاربرد دانش در مرحله عمل است که لازم است برای حل این مسئله دوره‌های مهارتی بکارگیری تئوری و عمل برگزار شود.
چگونه می‌توان طرح‌های کاربردی را با آرمان‌های اسلامی انقلاب و جامعه پیوند داد؟
انطباق علوم انسانی با ارزش های دینی و بومی سازی علوم انسانی بسیار مهم است اما نباید برای نگران بودن برای تحقق انطباق آنها هیچ اقدامی نکرد و معطل ماند. زیرا این فرصت سوزی و در انتزاعیات ماندن است. بهترین راه انطباق علوم انسانی با ارزش‌های دینی و بومی این است که علوم انسانی به میدان عمل وارد شود و تئوری از حبس آزاد شود در این صورت اگر هماهنگی بین این علوم با ارزش‌ها وجود نداشته باشد خود به خود از چرخه حذف خواهد شد و علوم انسانی آنها را پس می‌زند لذا ما توریست متناسب با ارزش‌های جامعه می‌خواهیم اما این را باید با کمک دانش‌های علوم انسانی بیان شود تا میزان توریسم سلامت را افزایش دهیم و برای کشور درآمدزایی کنیم.
اگر می‌خواهیم به توسعه متوازن و پایدار برسیم باید علوم انسانی راه را نشان دهد و اصحاب علوم انسانی میدان صحبت و عمل داشته باشند. برای مثال علت درگیری برخی کشورها با داعش فقدان دانشگاه‌های علوم انسانی و تبیین درست مباحث و موضوعات است.
کاربردی شدن علوم انسانی نیازمند هم افزایی بین این علوم و علوم فنی و ریاضی است اما چرا اکنون این هماهنگی کمتر وجود دارد و برای رفع این موضوع چه باید کرد؟
در حال حاضر ضرورت نگاه برای اثربخش‌تر کردن علوم انسانی، امر مسجل و درستی است و برهمین اساس ما این نگاه را در طرح اعتلای علوم انسانی و بدنه پژوهشگاه در دستور کار قرار دادیم. به عنوان نمونه یک پدیده بی‌بدیل نظیر برگزاری همایش ملی علوم انسانی و صنعت با تشکیل کارگروه‌های تخصصی در شورای سیاستگذاری و گروه‌های اجرایی آن تمامی دانشمندان علوم تجربی و انسانی در کنار هم هستند و از صنعتگران به عنوان ذی نفعان اصلی دعوت شده است.
اگرچه افزایش هماهنگی بین علوم انسانی و علوم تجربی اکنون در دستور کار پژوهشگاه قرار دارد اما باید به این نکته نیز توجه شود که این مسئله یک خلأ ملی است البته ما سعی داریم در برنامه دوم توسعه که قرار است از سال 98 اجرایی شود به این موضوع بیش از پیش توجه کنیم.
چشم انداز اجرای طرح اعتلای علوم انسانی چیست؟
این طرح یک امر موقت نیست یعنی اگر بخواهیم پژوهش‌های علوم انسانی موجب غنی‌سازی مباحث دانشگاهی شود و منابع معتبر و روزآمد کتاب‌های درسی دانشگاه‌ها واقع گردد و عامل اشتغال‌زایی متون درسی به شمار بیاید، امری یک ساله و دو ساله نیست و هر ساله باید در دستور کار قرار داشته باشد. طرح اعتلا بر آن است تا توانایی‌ها و ظرفیت‌های فرهنگی، معنوی، کاربردی و قدرت حل مساله علوم انسانی را در پرتو باور دینی نشان دهد و این آرمان، مساله‌ای دائمی است.
نگاه پژوهشگاه در همه امور و از جمله طرح اعتلا، رویکردی فراگیر و فنی است. از این روی، ما با موسسات فعال در حوزه علوم انسانی نقش هم‌افزایانه داریم و هیچ تداخل نقشی با سازمان سمت و شورای تحول نداریم، لذا در چارچوب علمی پژوهشگاه باید در جامعه تاثیرگذار باشد و به دغدغه ها بپردازد و در حوزه‌های مغفول از جمله اقدامات کلان توسعه‌ای کشور مورد توجه قرار گیرد.
ارتقاء اثربخشی علوم‌انسانی بر پیشرفت و توسعه کشور، افزایش کارآمدی فارغ‌التحصیلان علوم انسانی و بسترسازی برای تأثیرگذاری بیشتر علوم انسانی در عرصه‌های گوناگون اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران.
بسیار خلاصه بفرمایید برای آنکه علوم انسانی اثربخش‌تر باشد، چه اقدامی باید صورت گیرد؟
علوم انسانی باید یک گام قبل از پیوست‌های فرهنگی و اجتماعی حضور داشته باشند و مطالعات مقدماتی انجام دهد و بعد اقدام به یک پروژه توسعه‌ای شود. اگر از ابتدا معماران، برنامه‌ریزان شهری و متخصصان باستان‌شناسی قبل از اجرای پروژه‌ها، متخصصان علوم انسانی را آگاه می‌کردند و بر مبنای یافته‌های پژوهشی آنان عمل می‌کردند، اکنون با انواع مشکلات شهری امروزی از جمله ترافیک و آلودگی هوا مواجه نبودیم.
در حال حاضر چه عاملی سبب کمرنگ بودن نقش علوم انسانی در اقدامات توسعه‌ای کشور است؟
یکی از دلایل وجود این مشکل این است، افراد سیاست‌گذار و تصمیم‌گیران کمتر به علوم انسانی باور دارند و بسیار فنی و مکانیکی فکر می‌کنند و برخی موارد نیز ضرورت‌ها اجازه نمی‌دهد.
از طرف دیگر نیز بعضاً علوم انسانی‌ها چنان مهارتی ندارند که بتوانند ضرورت این توانایی‌ها را منعکس کنند. از سوی دیگر در مبانی سیاستگذاری و تقنینی کشور نیز نقش علوم انسانی پررنگ دیده نمی‌شود و آثار و تبعات آن نیز در جامعه مشهود است.
هدف غایی علوم انسانی کاهش آلام مردم و ایجاد آرامش در جامعه است در حال که علوم فنی و تجربی صرفاً به دنبال تامین آسایش هستند. در حالی که علوم انسانی آسایش و آرامش را توامان دنبال می‌کند.
آیا این طرح می‌تواند گامی در جهت کاربردی شدن علوم انسانی و رفع مشکلات آینده باشد؟
به لطف الهی و با محبت‌های ویژه اعضای هیئت علمی و صاحب نظران و مبانی موجود از شخص مقام معظم رهبری، اسناد بالا دستی و حمایت‌های وزارت علوم، نسبت به آینده این طرح بسیار امیدواریم اما در این راه مشکلاتی نیز وجود دارد.
یکی از مشکلات آن، دشواری مدیریت این پروژه عظیم، انتظارات زودرس جامعه از ما، فقر منابع علوم انسانی است و این امر در حالیست که حل معضلات اجتماعی نیازمند رویکردی تدریجی است.
ما امروزه باید کاری کنیم تا با همکاری تمامی دستگاه‌ها الگوهای مثبت در جامعه افزایش یابد تا از این طریق فرهنگ سازی شکل گیرد و اثرگذاری‌ها افزایش یابد تا علوم انسانی در یک مسیر فرهیخته‌تری حرکت کند.
مسائل طرح جامع اعتلاء و تعدد طرح‌ها برای هر مسئله
در فاز مطالعاتی طرح جامع اعتلاء که در کارگروه‌های تخصصی: «مبانی نظری علوم انسانی» «تاریخ و بازاندیشی انتقادی علوم انسانی» و «کاربست مسائل علوم انسانی» انجام شد، 6 مسئله اساسی برای طرح جامع در نظر گرفته شد و در ذیل هر یک از آن مسائل، طرح‌هایی تعریف شد. عنوان مسائل و آمار تعداد طرح‌ها براساس آنها در ادامه به تصویر کشیده شده است.
مسئله اول: نسبت علوم انسانی، دین، فرهنگ و جامعه
مسئله دوم: نسبت علوم انسانی با برنامه‌های پیشرفت و توسعه کشور
مسئله سوم: نسبت علوم انسانی جدید با قدرت ملی و بین‌المللی
مسئله چهارم: نسبت علوم انسانی با صنعت، تجارت و فناوری
مسئله پنجم: نسبت بین علوم انسانی و نهادهای اجرایی
مسئله ششم: نسبت بین تحصیل، مهارت و اشتغال دانش آموختگان علوم انسانی
130 طرح در فاز صفر تعریف شده است
نظر شما :