گزارش پنل تخصصی «علوم انسانی و محیط زیست» به مناسبت هفته پژوهش

دومین پنل برگزار شده از مراسم هفته پژوهش در روز دوشنبه 26 آذر 1397 پنل تخصصی «علوم انسانی و محیط زیست» بود که در سالن حکمت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در این پنل سیمین ناصری؛ رئیس مرکز تحقیقات کیفیت آب، پژوهشکده محیط زیست، دانشگاه علوم پزشکی ایران در این نشست اظهار کرد: ایران دومین کشور پرجمعیت بعد از مصر در خاورمیانه، هجدهمین کشور از نظر وسعت و جمعیت در دنیا است و‌جمعیت ایران سالانه حدود یک میلیون نفر افزایش پیدا می‌کند.
وی ادامه داد: ایران از جمعیت شهری ۵۹ میلیونی و روستایی ۲۰ میلیونی در سال ۱۳۹۵ برخوردار است، این در حالی است که جمعیت شهری در سال ۹۰ حدود ۵۴ میلیون نفر بوده ولی جمعیت روستایی در ۵ سال حتی یک میلیون نفر کمتر شده است. نسبت جمعیت شهری به روستایی در ایران حدود ۲۰ درصد بیشتر از میانگین جهانی است و در حال حاضر ۷۴ درصد از جمعیت شهرنشین هستند که تا سال ۲۰۲۵ به ۸۷ درصد می‌رسد.
رئیس مرکز تحقیقات کیفیت آب، پژوهشکده محیط زیست، دانشگاه علوم پزشکی تاکید کرد:  در حال حاضر مهمترین چالش‌های زیست‌محیطی در ایران آلودگی هوا، کمبود و آلودگی منابع آب، تغییر اقلیم، پسماند، آلودگی مواد غذایی و حمل‌ونقل، سروصدا، آلودگی‌های نفتی، جنگل‌زدایی، فرسایش خاک و انقراض زیستی است.
ناصری خبر داد: ۲۴ درصد از بار بیماری‌ها در مدیترانه شرقی منتسب به عوامل محیطی است و اما در ایران ۱۷ درصد است.  در ایران آلودگی هوا هفتمین علت مرگ و میر است و تقریبا ۳۵ میلیون تفر در ایران در معرض سطوح مختلف آلودگی هوا قرار دارند.
وی گفت: اما به نظر من افزایش و بهبود سیستم‌های حمل و نقل عمومی و کاهش تردد موتورسیکلت‌ها، حذف وسایل نقلیه فرسوده، بهبود کیفیت سوخت و هماهنگی بیشتر بین سازمان‌ها و مشارکت جامعه راهبردهای کنترل آلودگی هوا در ایران هستند.
این مسئول اضافه کرد: از ۱۲.۶ میلیون مرگ منتسب به عوامل محیطی، ۸.۲ میلیون مرگ ناشی از بیماری‌های غیرواگیر است. متاسفانه برداشت بی‌رویه از منابع آب، تخصیص ناصحیح مصرف، مصرف ناکارآمد در کشاورزی، عدم توجه به برنامه آمایش سرزمین و آبهای مجازی، کاهش سرانه آب تجدیدپذیر و بالابودن سرانه مصرف آب از مهمترین چالش‌های حوزه اب است. در حال حاضر از مجموع آب تجدیدپذیر در ایران، حدود ۷۸ میلیارد متر مکعب آن برداشت می‌شود و در حال حاضر حدود ۵۰ درصد جمعیت ایران در معرض بحران آب قرار دارند.
به گفته این پژوهشگر حتی در ایران اتلاف آب در سیستم تامین آب شهری حدود ۳۵ درصد و ۲۰ درصد بیشتر از حد قابل انتظار جهانی است.
ناصری ادامه داد: همچنین ۸۵ درصد از مساحت ایران خشک و نیمه خشک است و این به خاطر تغییر الگوهای بارندگی و دما، تغییر در منابع آب، جنگل‌زدایی و ... بوده است. ایران در تولید دی اکسید کربن رتبه هشتم جهان را داراست.
وی در ادامه آمارهای دیگری هم ارائه کرد و گفت: میانگین سرانه تولید مواد زائد جامد در ایران ۶۴۰ گرم در روز و سرانه تولید مواد زائد جامد در ایران حدود ۷۰۰ گرم در روز است. روزانه ۵۴ تن زباله در ایران تولید می‌شود. سرانه تولید زباله تهران ۸۵۰ تا ۹۰۰ گرم در روز است، نرخ روزانه زباله تولیدی در تهران ۷۵۰۰ تن در روز است.  در ایران در ده سال گذشته استفاده از کودهای شیمایی از ۲.۵ به ۵.۶ میلیون تن در سال افزایش یافته است.
رئیس مرکز تحقیقات کیفیت آب، پژوهشکده محیط زیست، دانشگاه علوم پزشکی در پایان گفت: به هر حال آگاهی‌بخشی عمومی، افزایش فرهنگ زیست‌محیطی، انجام تحقیقات جامعه‌محور، تخصیص بودجه کافی برای حفاظت، مدیریت صحیح منابع آب، همایش سرزمین و ندیریت فاضلاب‌ها و مواد زائد جامد شهری، تعامل با سایر کشورها، پیوند آب، انرژی و غذا راهکارهایی است که باید در پیش بگیریم وگرنه وضعیت از این هک بدتر می‌شود.
در ادامه این نشست امیرعبدالرضا سپنجی هم گفت: توسعه پایدار ۴ محور دارد، اقتصادی، اشتغالزایی، حفظ نسل و حقوق آنها و حفظ محیط زیست این چهار محور است.
مدیرکل روابط عمومی سازمان حفاظت محیط زیست به اولویت‌های این سازمان اشاره کرد و گفت: آب، پسماند، آلودگی هوا، گردوغبار از جمله سیاست‌هتی ابلاغی رهبری و ریاست‌جمهوری است.
این پژوهشگر حوزه ارتباطات بودجه سازمان حفاظت محیط زیست را دردآور دانست و گفت: ۳ در هزار بودجه این سازمان از بودجه کل کشور است و با این بودجه می‌خواهیم آب و خاک و مجموعه محیط زیست را حفظ کنیم.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: مردم باید خودشان آگاه باشند، وظیفه سازمان اطلاع‌رسانی است و با محدودیت‌های بودجه‌ای که دارد نمی‌تواند آن کاری را می‌خواهد و برنامه‌ریزی می‌کند، انجام دهد.
وی افزود: امیدوارم با تلاش‌های فکری و گفتمان‌سازی در حوزه علوم انسانی مردم را آگاه کنیم و این سرمایه مانا را که متعلق به نسل‌های آینده هم هست حفظ کنیم. باید با تلاش‌های حوزه علوم انسانی، مردم و مسوولان نگهبانان آب، خاک و محیط‌زیست کشور باشند.
همچنین در این نشست زهرا پارساپور اظهار کرد: ادبیات همچنان که فرهنگ‌سازی می‌کند می‌تواند فرهنگ‌شکنی هم بکند و در حوزه اصلاح رفتار ما نسبت به طبیعت کمک کند.
عضو هیات علمی پژوهشکده ادبیات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بر نقش علوم انسانی در حوزه حل معظلات محیط‌زیست و نقد بوم‌گرایی تاکید کرد.
علی اصغری، عضو هیات علمی پژوهشکده اخلاق و تربیت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز در این نشست درباره مسائل و لوازم محیط‌زیست، ارزش ذاتی طبیعت و مباحث جهانی توسعه پایدار سخنرانی کرد.
امیدملاک بهبانی نیز به عنوان یکی دیگر از سخنرانان این نشست، ارتباط با محیط‌زیست را با نگاه باستان‌شناسی، آموزه‌های دین زرتشت درباره حفاظت از آب، خاک و محیط زیست بررسی کرد.
جلال‌ ولی‌‌الهی‌، استاد دانشگاه‌  تربیت دبیر شهیدرجایی و رئیس انجمن علمی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار ایران نیز که از دیگر سخنرانان این نشست بود گفت: با پیشی گرفتن قدرت ابزاری انسان بر تغییر و تحولات طبیعی کره زمین و تحولات و تغییراتی  ناخواسته‌ایی بروز یافت که پیامد دخالت‌های انسان بر تعادل ظریف بوم شناختی زمین است. در یکصد سال اخیر تباهی‌های زیست محیطی فراگیر، جدی و مخاطره آمیز شده است.  امروزه  موجودیت خود نوع انسان در معرض خطر قرار گرفته است. این مخاطرات منجر به آن شد که ابعاد انسانی علوم محیط زیست مورد توجه جدی قرار گیرد.
استاد دانشگاه‌  تربیت دبیر شهیدرجایی ادامه داد: اگر تعریف خاص از علوم انسانی ارائه دهیم من آن را همه علومی می دانم که انسان را در رسیدن به انسانیت و انسان کامل رهنمون می شود و انسان کامل انسانی است که به  سرچشمه لایزال علم  رسیده باشد
وی اضافه کرد: علوم محیط زیست امروزه در راس همه علوم قرار گرفته علاوه بر ریاضی، فیزیک، شیمی، زمین شناسی، اکولوژی و غیره علوم اجتماعی را نیز در برگرفته است. در این مجموعه علوم انسانی مفاهیمی مانند استانداردهای زیست محیطی رفاه اجتماعی و حتی عواملی مانند مخاطرات طبیعی، سیل زلزله و زدودن فقر، کنترل جمعیت و مفاهیمی مانند ادیان و محیط زیست را در برگرفته است.
و رئیس انجمن علمی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار ایران ادامه داد: شکاف درآمد بین کشورهای غنی و فقیر طی چند دهه اخیر بسیار عمیق‌تر شده است. در سال 2012، مجموع تولید ناخالص داخلی 48 کشور‌های کمتر توسعه یافته جهان، کمتر از ثروت 3 نفر ثروتمندترین مردم جهان بوده است.
ولی‌‌الهی تاکید کرد: آب آلوده و بهداشت ناکافی سالانه موجب بیماری بیش از 1.2 میلیون نفر می شوند، شامل مرگ 15 میلیون بچه در هر سال. حدود 40 درصد جمعیت جهان در کشورهایی زندگی می کنند که مصرف آب آنها بیش از ذخایر آنهاست. تا سال 2025 طبق برنامه های سازمان ملل حدود 3/4 ما در چنین شرایطی خواهیم بود. جنگ آب ها ممکن است به منبع عمده ای از درگیری‌های بین‌المللی در دهه های آینده تبدیل شود.
وی گفت: حد اقل 3میلیون نفر هر سال از بیماری های ناشی از آلودگی هوا می میرند. سازمان ملل متحد تخمین می زند هر سال بیش از 2 میلیارد تن آلاینده های هوا (به جز دی اکسید کربن و یا بادو خاک) در سراسر جهان منتشر می شوند.
ولی‌‌الهی اظهار کرد: حدود یک پنجم از جمعیت جهان در 20 کشور ثروتمند زندگی می کنند، که در آن به طور متوسط در آمد سرانه بالاتر از 35000 دلار ایالت متحده در سال است.اکثر این کشورها در آمریکای شمالی هستند ولی ژاپن، سنگاپور واسترالیا در حال پیوستن به این گروه هستند با این حال تقریباً در هر کشور حتی ثروتمندترین آنها مانند ایالات متحده و کانادا مردم فقیر وجود دارد. آمار دیوان ایالت متحده 37 میلیون نفراز آمریکایی ها که یک سوم آنها کودکان هستند در خانواده هایی زیر خط فقرزندگی می کنند.
به گفته این استاد دانشگاه چهارپنجم دیگر جمعیت جهان در کشورهایی با در آمد متوسط یا کم زندگی می کنند نزدیک به یک میلیارد نفر در کشورهای فقیر زندگی می کنند درحالیکه متوسط در آمد سرانه زیر 1000 دلار ایالت متحده در هر سال است. در میان 41 کشورعضو این گروه 33 تای آنها در کشورهای جنوب صحرای آفریقا هستند، اثرات بی ثبات کننده و تضعیف کننده استعمار گرایی اولیه نقش های مهمی در مشکلات در حال پیشرفت این کشورهای بدبخت ایفا می کند. در همین حال، شکاف نسبی بین فقیرو غنی به طور چشمگیری افزایش یافته است.
استاد دانشگاه‌  تربیت دبیر شهیدرجایی یادآور شد: در غرب  این تباهی ها از یک طرف  ناشی از  جهل  از پیامدهای تغییراتی بوده است  که بر زمین تحمیل کرده اند و از طرف دیگر ناشی از عقب ماندگی در اخلاق و تخریب بنیادهای اخلاقی بوده است.
رئیس انجمن علمی آموزش محیط زیست و توسعه پایدار ایران گفت: شرق و خاورمیانه و به ویژه کشورهای اسلامی که  تا همین ده های پیشین بیشتر ناظر و شاهد این ماجراها بوده‌اند امروزه به روشنی ایفای نقش می‌کنند. در جهان اسلام مفاهیم آسمانی و درخشان قرآن و معانی عمیق و متعالی نهج البلاغه مانند معنای انسان و عوامل تباهی انسان و انسانیت ، عدالت اجتماعی، دادگستری جهانی برقراری عدل و انصاف، ظلم ستیزی فقرزدایی، اهمیت دانش و دستیابی به یقین در عملکرد فردی و اجتماعی، رعایت حقوق همسایه و حقوق حیوانات، جلوگیری از فساد و تباهی در زمین و نابودی عرض و حرث و ارض، احترام متقابل در روابط اجتماعی، برقراری نظم و امنیت، و در نهایت برانگیختن مکارم و ارزش های اخلاقی انسان و رسیدن به مفهوم انسان کامل و مدینه فاضله انسانی از گوهر های گرانبهایی است که در معدن همه گوهرهای زمین و آسمان قرآن و نهج البلاغه نهفته اند. دو آینه ایی که در برابر یکدیگر ابدیتی را می سازند که نوع بشر در پی آن است. در این مقال این مفاهیم و دعاوی مورد کنکاش قرار گرفته‌اند.