گزارش پنل تخصصی «علوم انسانی و راهکارهای مقابله با فساد» در هفته پژوهش

به مناسبت هفته پژوهش، پنل تخصصی «علوم انسانی و راهکارهای مقابله با فساد» صبح روز دوشنبه 26 آذر 1397 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
دکتر حسین صافی؛ عضو هیات علمی گروه زبانشناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این نشست به بررسی مصادیق فساد در علم و علوم انسانی و دانشگاه پرداخت و گفت: یکی از ریشه‌های فساد را در لایه‌های بالای علم می‌بینم، فساد در علم به دلیل بی‌عدالتی در رأس نظام علمی و به دلیل بی‌اخلاقی در جامعه علمی می‌بینم. منظور من سه مورد یعنی خلاء قانونی، وضع قوانین نابه‌جا برای علوم انسانی و سوم وجود نداشتن ضمانت اجرایی قوانین شیک و درستی است که وجود دارد.
او ادامه داد: یکی از بزرگرترین فسادهایی که دامن علوم انسانی را گرفته است نگاه‌های پوزیتیویستی به علوم انسانی است. منظورم راندن علوم انسانی با چوب علوم دیگر و نیز کالایی‌سازی علوم انسانی با فروش کاسب‌کارانه است؛ انگار از علوم انسانی توقع می‌رود که محصولات پژوهشی خود را سریع آب کنند و بفروشند و این نگاه کمیت‌زدگی در علوم انسانی را به دنبال دارد. یکی دیگر از ریشه‌های فساد در علوم انسانی ارزیابی صلاحیت اعضای هیأت علمی به هر دلیلی غیر از صلاحیت علمی است، همچنین بی‌اخلاقی که تمام این چیزهایی را که گفتم تشدید می‌کند، رقابت‌جویی در تولید علم به جای اندیشه‌ورزی عمیق و تولیدات بنجل و‌ .. نمونه همین اتفاق است.  صافی ادامه داد: نگاه از بالا اکنون باعث بیگاری علمی از دانشجویان برای تولید علمی می‌شود. این اتفاق باعث کم‌فروشی و دلالی آموزشی و پژوهشی می‌شود و حتی اخاذی، برخی از دانشگاه‌ها را سراغ دارم که جزو پایان‌نامه‌ها صفحه‌ای را الزامی الحاق کرده‌اند که اگر صفحه‌ای از پایان‌نامه را دانشجو خواست چاپ کند باید اسم اساتید را بالای اسم خود بیاورند، این یک نوع اخاذی پژوهشی است. همین کار می‌تواند باعث ضیافت‌های شبه علمی به نام سمینار و همایش و ... شود.
او گفت: ما به عنوان مردم باید مسئولیت را بپذیریم این بی‌اخلاقی می‌تواند یقه ما را هم بگیرد و از خلا قانون سواستفاده کنیم. در نهایت و در چنین وضعیتی آخرین خانه نجات از فساد یعنی دانشگاه آنتی بیوتیک فاسد می‌شود و نمی‌تواند جلوی فساد را بگیرد.
در ادامه این نشست دکتر سمیه توحیدلو، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی هم اظهار کرد: در جوامعی که GDP مبتنی بر خلاقیت و تولید نیست و بر درآمدهای نفتی متکی می‌شود، عواملی که باعث فساد می‌شوند زیاد است. طبق آمار سازمان شفافیت در دوره‌ای که بالاترین قیمت نفتی را داشته‌ایم، از نظر فساد رتبه ۷ را داشته‌ایم.
وی ادامه داد: ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که در حال دیده‌تر شدن است، در جامعه ما به لحاظ معیشتی وضعیت فقیری داریم و طبق آمار ۱۵ درصد مردم شهری و ۱۲ درصد روستایی‌ها درگیر فقر هستند.
توحیدلو اضافه کرد: بانک مرکزی می‌گوید ۲۵ میلیون نفر درگیر فقر مطلق هستند اما فقر نسبی حدود ۵۰ میلیون نفر است. بنابراین یک هراس از آینده در جامعه ما وجود دارد، حدود ۷۷ درصد مردم بر این باورند که نمی‌شود به دولت و به اطرافیان اعتماد کرد. این در حالی است که این آمار در سال ۸۵ حدود ۴۰ درصد بوده است.
رئیس پژوهشکده علوم انسانی کاربردی پژوهشگاه علوم انسانی و پژوهشگر حوزه سیاست‌گذاری اجتماعی گفت: ما درگیر یک تصمیم‌گیری‌های نابرابری‌ساز هستیم، نمونه این تصمیم‌ها هم کم نیستند، مثلا درباره همین سود سپرده‌ها، طبق محاسبه‌هایی که انجام شد دولت از جیب هر ایرانی مبلغ ۵۰۰ هزار تومان پرداخت کرده است.
او گفت: در زمینه خصوصی‌سازی هم از دهه هفتاد تاکنون مشکلات زیادی داشته‌ایم. خصوصی‌سازی اگر چه می‌تواند یک سری از بخش‌های رانتی را کنترل کند اما اگر به شیوه‌های غیرشفاف عمل کند کاملا به چیزی که امروز می‌بینیم تبدیل می‌شود.
توحیدلو گفت: ما یک سری دولت پنهان ایجاد کرده‌ایم که سودهای کلان بانکی دریافت می‌کنند، رانت‌های مختلف دارند و ... و اتفاقا اینها کسانی بوده‌اند که سمت‌های مهمی داشته‌اند و قائم مقام وزیر بوده‌اند و ... . متأسفانه یک حرکت به سمت ارزش‌های فردگرایانه شکل گرفته است، حتی درصد زیادی از جامعه، کاری که بابک زنجانی کرد را زرنگی می‌دانند!
او گفت: من تفکیک نهاد اقتصاد از سیاست را پیشنهاد می‌دهم تا بتوانیم فساد را کنترل کنیم اما باوری که در زمینه‌های مختلف سیاسی و قضایی و ... وجود دارد چنین تفکیکی را نمی‌پذیرد. امکان رقابت‌های معنادار بر سر منابع مختلف چیز دیگری است که جامعه ما به آن گرفتار شده است و رانت‌های اطلاعاتی همچنان به دلیل نبود رسانه‌های آزاد وجود دارد و مثلا در یک لحظه عده‌ای می‌توانند بفهمند ارز چه می‌شود و ... . متاسفانه مردم به مثابه مردم امکان هیچ‌گونه رقابتی ندارند. این همه مباحث درباره کارآفرینی مطرح می‌شود مثلا اسنپ، تپسی و ... ولی سرمایه‌گذاری‌های کلان آنها همیشه توسط دولت و فرادولت صورت می‌گیرد.
رئیس پژوهشکده علوم انسانی کاربردی پژوهشگاه علوم انسانی و پژوهشگر حوزه سیاست‌گذاری اجتماعی ادامه داد: اقتصاد سیاسی در جامعه یک نکته مهم در ارتباط با فساد است، نمی‌شود درباره فساد صحبت کرد اما به اقتصاد سیاسی جامعه نگاه نکرد. اکنون در بین دولتی‌ها این تفکر وجود دارد که درباره فساد سیتماتیک صحبت نکنند و متاسفانه یکی از تابوها وجود فساد سیستماتیک است. مگر می‌شود بحث‌های مربوط به سود سپرده و مالیات و ... را ندید.
توحیدلو افزود: سالانه ۲۸۰هزار میلیارد تومان سود بانکی پرداخت می‌شود چیزی معادل ۱۹ درصد درآمد کشور، معادل ۴۰ درصد درآمد رفاهی اما تنها ۵ تا ۶ درصد افراد از این سود استفاده می‌کنند و به همین خاطر یک عده فقیرتر و یک عده غنی‌تر می‌شوند. ۳۰ تا ۴۰ درصد درآمد صرف بحث‌های رفاهی می‌شود اما ۲۵ میلیون نفر فقر مطلق و ۵۰ میلیون فقر نسبی داریم. وقتی چیزی به اسم رشوه باب می‌شود، رشوه به این معنا که کار راه بیافتدو با عنوان «فساد خوب» شکل می‌گیرد. هر چه در یک جامعه فساد خوب بیشتر باشد مقابله با فساد سخت‌تر می‌شود.
توحیدلو در پایان گفت: برای مقابله با فساد اول باید میزان فساد را سنجش کنیم، مقابله با فساد در جامعه ما تابو است. اساسا درباره شاخص‌های فساد باید در جامعه ما جایی باشد که میزان فساد را تضمین کند و برای این کار نهاد علم و علوم انسانی باید وارد کار شود. سنجش فساد حز از طریق نهاد علم امکان‌پذیر نیست و مجموعه علوم انسانی باید گلوگاه‌های فساد را مشخص کند و راهکارهای مقابله با آن را ارائه کند.
همچنین دکتر منصور ساعی، پژوهشگر حوزه ارتباطات و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز که مدیریت این پنل را بر عهده داشت در سخنانی گفت: فساد در ایران سیستماتیک و در اکثر ساختارها نهادینه شده است. برخی معتقدند که فساد و کنترل آن یک کنترل سیاسی می‌خواهد و برای رفع آن هم باید اراده سیاسی وجود داشته باشد و بعضی هم می‌گویند که فساد در ایران به فرهنگ تبدیل شده است و زرنگی و فساد به یک امر مثبت تبدیل شده است.
وی ادامه داد: در کشورهای دموکراتیک یکی از راهکارهای مقابله با فساد ایحاد یک شفافیت اطلاعاتی است. رسانه‌ها ناظر بر عملکرد دولت‌ها و، نهادها و قدرت سیاسی هستند. اما متأسفانه در کشور ما نظارت رسانه‌ای پذیرفته نشده است.
این پژوهشگر حوزه ارتباطات گفت: چرا باید نهاد رسانه ما نتواند بر ساختارهای سیاسی و اقتصادی نظارت کند؟ اصولا دولت مردان ما نگاه مالکانه به اطلاعات دارند و به هر اندازه که لازم بدانند به جامعه می‌دهند در حالی که در کشورهای دموکراتیک اطلاعات سرمایه مردم است و متعلق به مردم است و به همین خاطر وقتی تصمیمی گرفته می‌شود در خفا گرفته می‌شود وقتی امتیازی داده می‌شود در خفا داده می‌شود.
دکتر احمد پاکتچی؛ رئیس پژوهشکده دانش‌نامه‌نگاری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز در ادامه به رویکردهای دانش‌نامه‌ای به فساد اشاره کرد و سوابق دانش‌نامه نگاری همگانی، تخصصی و مسأله‌محور را در که در کشورهای مختلف درباره فساد نوشته شده است را مرور کرد.
او اظهار کرد: فساد به عنوان یک مسأله زمینه ایجاد دانش‌نامه‌های مختلف شده است، فساد مسأله جهانی مهمی است اما به دلیل ساختارهای فرهنگی ایران ممکن است ما مسائل بومی فساد را داشته باشیم که با مسائل جهانی مشترک نباشد.
وی ادامه داد: ۸۰ درصد مسائلی که در زمینه فساد با آنها روبه‌رو هستیم مسائلی هستند که در سایر مناطق جهان هم یافت می‌شود هر چند که نباید ۲۰ درصد مسائل بومی مربوط به فساد را در کشورمان فراموش کنیم.
رئیس پژوهشکده دانش‌نامه‌نگاری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی گفت: دانایی بخشی از علاج است، به نظر می‌رسد دانش‌نامه به عنوان منبعی که می‌تواند آگاهی ایحاد کند می‌تواند در زمینه مقابله با فساد مورد توجه باشد. چون بخش زیادی از فساد ناشی از عدم اطلاع و همچنین صلاح انگاشتن فساد است.
پاکتچی تاکید کرد: بزرگترین مشکل عصر کنونی فساد سیستماتیک است و ضرورت دارد یک نوع نگاه چند بعدی به این مسأله بشود. فرقه‌گرایی در جامعه ایرانی یکی از عوامل ایجاد فساد است و اکنون می‌خواهم خبر بدهم که برای اولین بار در ایران دانش‌نامه‌ای درباره فساد در دست تدوین است.