گزارش سمینار علمی «منطق در تفکر اسلامی» و متن سخنرانی پروفسور نادیا گرمان

پژوهشکده حکمت معاصر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی شانزدهم مهر ماه 1397 سمینار علمی با عنوان؛ «منطق در تفکر اسلامی» برگزار کرد.

در این سمینار پروفسور نادیا گرمان موسس بخش فلسفه اسلامی در دانشکده فلسفه دانشگاه فرایبورگ آلمان درباره رابطه زبان و تفکر در منطق فارابی سخن گفت. وی رابطه‌ی زبان و تفکر را از منظر فارابی تبیین کرد و موضع وی را «رهاسازی تفکر از قید زبان» نامید. وی افزود: خداوند در قرآن می‌فرماید؛ «... وَلَدَیْنَا کِتَابٌ یَنطِقُ بالْحَقِّ» (سوره مومنون آیه ۶۲) و می‌فرماید: «هَذَا کِتَابُنَا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بالْحَقِّ ...» (سوره جاثیه آیه ۲۹) این مثال‌ها نشان می‌دهند که قرآن حوزه‌ی معنایی نطق و مشتقات آن را هم در حوزه‌ی زبان قرار می‌دهد و هم معنای شناختی- نظری برای نطق قائل است زیرا نطق با مفهوم حقیقت پیوند دارد آن هم حقیقتی که برای انسان قابل دسترسی است. آراء فارابی درباره‌ی ماهیت زبان در مقایسه با ماهیت تفکر به طور مشخص در مباحث او درباره‌ی منشأ زبان پدیدار می‌شود. آیا منشأ زبان چنان ‌که ارسطو و پیروانش مدعی‌اند، یک قرارداد ارادی انسانی است یا چنان ‌که بسیاری از معاصران فارابی بر آن باور بودند منشأ زبان وضع الهی است؟ فارابی در واقع این دو نظریه را در هم‌ می‌آمیزد و می‌نویسد: «ازهمان آغاز هر انسان بنا بر فطرتش به سمت آن چیزی می‌رود و حرکت می کند و به آن شیوه‌ای حرکت می‌کند که برایش آسان‌تر است. بنابراین روان انسان به سمت دانستن، اندیشیدن، تصورکردن، تخیل‌کردن و تعقل کردن هر آن ‌چیزی می‌رود که بنا بر فطرتش استعداد بیشتر و قویتری برای آن دارد.»؛ «وقتی نیاز دارد که دیگران را ازما فی‌الضمیرش یا قصد درونی‌اش آگاه کند، نخست اشاره می‌کند پس از آن از صداهای مختلفی استفاده می کند که با هر کدام از آن‌ها می‌خواهد به آن چیزی که به آن اشاره می‌کند، ارجاع بدهد به طوری که او برای هر چیز خاصِ مورد اشاره یک صدای خاص که از آن برای چیز دیگری استفاده نمی‌کند، قرار می‌دهد.» بدین ترتیب زبان برای فارابی محصول وضع است اما واضع آن انسانها هستند و نه خداوند. بنابراین فارابی معتقد است که تفکر هم هستی‌شناسانه، و هم به نحو صوری مقدم بر زبان است پس کاملاً مناسب است که تفکر را «زبان ذهنی» بخوانیم که الگویی درون ذهنی را برمبنای ابزارهای بیرونی ارتباطی - زبان های منفرد مشخص – شکل می‌دهد.

سخنران دوم سمینار دکتر طاهره کمالی زاده از پژوهشگاه علوم انسانی بود که به توضیح درباره رساله عقل فارابی پرداخت و گفت: فارابی یک تعریف نظام مند از عقل در اسلام ارائه می کند و 6 معنا و کاربرد را برای عقل برمی شمارد که دو معنای اول آن مستقل از آثار ارسطو است. او در ادامه گفت: فارابی بین عقل جزیی و عقل کلی تفکیک قائل شده و کاربردهای عقل نظری و عقل عملی را مطرح می کند. فارابی از عقل فعال نیز یاد می کند که خارج از نفس انسانی است. علت فاعلی ما همین عقل فعال است که عقل بالقه را به طرف عقل بالفعل هدایت می کند.
دکتر ملیحه احسانی از بنیاد دانشنامه جهان اسلام سومین سخنران این سمینار علمی بود که از منطق موجهات ابن سینا سخن گفت و یادآور شد که هرچیزی که در منطق مطرح می شود پشتوانه ای از هستی شناسی ابن سینا به دنبال دارد. بحث گزاره های ابن سینا نمونه بسیار خوبی برای این مدعا است. وی ادامه داد: بنیادهای متافیزیکی جهات منطقی را نیز می توان در فلسفه ابن سینا جستجو کرد. او عبارت مشهوری دارد که از تقسیم وجود نام می برد. در منطق ابن سینا نمی توان چیزی پیدا کرد که مبتنی بر فلسفه اش نباشد و افرادی مانند غزالی که مخالف فلسفه سینوی بودند اما به منطق وی پای بند بوده اند.
دکتر مهدی عظیمی از دانشگاه تهران چهارمین سخنران سمینار بود که از منطق سهروردی سخن گفت و افزود: مرحوم حسین ضیایی تربتی و والبریج دو همکاری بودند که برای اولین بار در غرب طرح های پژوهشی مشترکی را درباره سهروردی انجام دادند. حکمت الاشراق را می توان در نظریه تعریف و موجهات خلاصه کرد. والبریج معتقد است سهروردی با نظریه تعریف و موجهات خو رویکردی سلبی به نظریه های متناظر مشائیان به ویژه ابن سینا داشت اما به عقیده من چنین نیست بلکه سهروردی همگرایی زیادی با ابن سینا داشت و به دنبال تکمیل پروژه نیمه تمام ابن سینا بود.
در این نشست که چهار ساعت به طول انجامید تلاش شد تا از جنبه های مختلف منطق در سنت اسلامی، سخن گفته شود. در پایان نشست پرسش هایی از طرف اساتید و پژوهشگران حاضر در جلسه مطرح شد که سخنرانان به آنها پاسخ گفتند.