گزارش سخنرانی با عنوان؛ سخنرانی با عنوان؛ «بازشناسی مفهوم وحدت در دیدگاه امام علی (ع)» در دانشگاه مفید

نوزدهم شهریور ماه 97 سخنرانی با عنوان؛ «بازشناسی مفهوم وحدت در دیدگاه امام علی (ع)» با همکاری مرکز تحقیقات امام علی (ع) در دانشگاه مفید برگزار که دکتر محمدعلی مشایخی برای حاضرین سخنرانی کرد.
دکتر مشایخی سخانش را اینگونه شروع کرد: خدا را شاکرم توفیق داد دگربار در نشستی دیگر و در قالبی دیگر از مولا علی سخن می­گوییم و با محوریت بیانات گهربار ایشان به بررسی موضوعی دیگر می­پردازیم. انشاءاله مقبول افتد و خداوند متعال خواهانیم آن گوییم که باید گفت. د رمطلع بحث از اهمیت عنایت و توجه به کلمات حضرت امیر7 در دیدگاه غیر شیعیان گوییم تا توجه ما به بحث پیش­رو بیشتر شود. جرق جرداق مسیحی در عظمت کلام حضرت فرمایند: ای روزگار! تو چه میشد اگر تمام نیروهای خود را بسیج میکردی ودر هر عصری وزمانی بزرگ مردی چون علی (علیه السلام) با همان عقل ودهان وقلب، باهمان زبان وبا همان شمشیر به جهان ارمغان میدادی؟ من هنگامی که از مدرسه خارج میشدم یا بهتر بگویم فرار میکردم، به حفظ سوره های قرآن وخطبه ها ومواعظ امام علی علیه السلام در زیر درخت بلوط می پرداختم. با چنین حال وهوایی چگونه میتوانستم در باره نهج البلاغه چیزی ننویسم؟...نهج البلاغه را که خواندم عاشق ادبیات، حالات، شخصیت و اندیشه امام علی (ع) شدم و پس از آن به تحقیق و مطالعه هر کتابی از نویسندگان اهل سنت و شیعه پرداختم که درباره ایشان نوشته بودند ... جاذبه کلام حضرت علی (ع) شور و شوقی در من ایجاد کرد که دویست بار نهج البلاغه را خواندم.
کلمات حضرت درس زندگی است و به صورت کاربردی­تری نیازهای فردی و اجتماعی امروزه ما را پاسخ میدهد. بنابراین نیازمند عنایت و توجه به آن هستیم.
وی افزود: یکی از موضوعاتی که بیش از گذشته امت اسلام به آن نیازمند است وحدت و همگرایی است. زخم کهنه تشت و تفرق امت اسلامی از دیرباز تاکنون هزینه های بسیار زیادی را بر امت اسلامی تحمیل نموده است و دشمنان نیز خوب فهمیده­اند آتش تفرقه و تششت بهترین حربه برای دستیابی به مطامع نامشروع خود است. باین وصف امت اسلامی بیش از بیش به وحدت و همگرایی نیازمند است. ائمه اطهار به عنوان پیشتازان عرصه وحدت امت اسلامی بهترین الگو برای وحدت و همگرایی هستند. در این مجال از وحدت با محوریت دیدگاه حضرت امیر سخن می گوییم.

قبل از هرچیز به بیان چیستی خود لفظ وحدت پردازیم تا زمینه برای ورود به مباحث بعدی فراهم شود. وحدت از ماده وحدت از ماده « و- ح-د» به معنای انفراد، تنهایی، یگانگی، یکتایی و... آمده است. این کلمه توسعه معنایی پیدا کرده ودر باره مسلمانان و مومنان و مردمان جامعه اسلامی به کار رفته و به واسطه اسلام و ایمان یکی تلقی شده­اند؛ امت اسلامی علیرغم شمول آن بر مجموعه­ای از افراد یکی تلقی شده اند و به رفتاری واحدانه فراخوانده است و الفاظی نظیر اتّحاد، وفاق، تفوق، جماعت، انسجام، تواصل، تباذل و... ترادف معنایی داشته وبا کلماتی نظیر نظیر تفرّق، تشتت، تشعب، تلوّن، اختلاف، تنازع، تدابر، تقاطع و ... تقابل معنایی پیدا کرده است. فلذا د رآیات و نیز روایات عباراتی از این دست قابل مشاهده است؛ إنّهُمْ أُمّهٌ وَاحِدَهٌ مِنْ دُونِ النّاسِ؛ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ؛ المؤمنُ أَخُوالْمُؤْمِنِ؛ الْمُؤْمِنُ أَخُوالْمُؤْمِنِ کَالْجَسَد الْوَاحِد
این عبارات گویای این است که خداوند متعال به جامعه اسلامی و ایمانی توجه و عنایت ویژه دارد و شأن و جایگاه خاصی برای آنها قائل است. و علیرغم شمول جامعه اسلامی بر مجموعه ای از افراد که حتی ارتباط نسبی و حتی حسبی با هم ندارند لیکن به عنوان برادر تلقی شده­اند؛ یعنی اسلام و مسلمانی رابطه خاصی بین مسلمانان برقرار کرده و آنها را تا سرحد برادر خونی و حتی بالاتر به هم نزدیک کرده است. چی میشود که جامعه اسلامی برادر خوانده شده و از آنها درخواست مناسبات برادرانه میشود. این موارد و مجموعه نظر لغویون و ادیبان ما را به تعریف اصطلاحی از وحدت ترغیب می کند: به رفتاری گفته می شود که افراد جامعه اسلامی یا انسانی از خود بروز می دهند که یکتایی، یکپارچگی، همراهی آنان را نشانگر باشد علیرغم اینکه در ظاهر آن جامعه متشکل از افراد مختلف با سطوح مختلف فکری هستند.
آری باید رفتاری از خود بروز دهند تا یکپارچکی آنها نشانگر باشد و این می­شودوحدت و همگرایی. قاعدتا وحدت عناصری دارد. تعبیری که برای آن به کار می بریم مثلث وحدت است. وحدت­جو، وحدت­پذیر، محورها. کسی باید باشد مروج و مبلغ وحدت باشد و نیز کسی باید باشد آن وحدت را پذیرا باشد حال که وحدت از طرف وحدت­جو مطرح و از طرف وحدت­پذیر پذیرفته شد حول چه محوری وحدت نمایند به چه ریسمانی متمسک بشوند و اطراف آن حلقه زنند این ضلع سوم مثلت عناصر وحدت را در بر می­گیرد. یک نکته هم اینجا باید گفت لفظ جوابگوی نیاز نبود و چاره از تفکیک نبود و گرنه هر وحدت­جویی نیز می­تواند وحدت پذیر بشوذ و برعکس.

مشایخی ادامه داد: یک به یک این عناصر را در گستره درون دینی مورد بررسی قرار می­دهیم؛ این که گفته شد در گستره درون­دینی به واسطه این است که هر نقطه اشتراکی برای انسانها می­تواند به محور وحدت بدل شود و سطحی از وحدت را ایجاد نماید وهمگرایی ایجاد نماید، جنس، نژاد، سن، زبان، گویش، رنگ، آداب، مکان، فرهنگ، دین، مذهب و... از جمله مواردی است که می­تواند وحدت­ ایجاد نماید و همگرایی ایجاد کند منتها در هر کدام از اینها سطح وحدت متفاوت است؛ علاوه بر این نکته مهم دیگر که باید به آن اشاره داشت هدف از وحدت است در هر کدام از این موارد هدف می­تواند متفاوت باشد. فلذا باید گفت آنچه از وحدت د راینجا و در بیانات گهربار حضرت به دنبال ان هستیم مرتبه وسطح عالیه وحدت باهدف الهی و آرمانی است. وحدت حول دین و منویات آن برای تعالی، تکامل و سعادت­یابی هدف عمده و محوردهنده این نشست است. همین نیز خود وحدت مفروضه را از همه وحدتهای موجود و مرسوم جدا می­نماید. البته باید گفت هر سطحی از وحدت رفتاری خاص را میطلبد و هدف خاصی را دنبال میکند چه بسا برای دستیابی به سطحی از وحدت برای هدف خاص سطوح و اهداف دیگر چندان ارزشمند نباشد یا حداقل این میزان ارزشمند نباشد. فلذا باز تأکید میشود وحدت در گستره درون­دینی و درون اسلامی بحث میشود و آنچه از وحدت با این محورها از آن صحبت می­شود ناظر به این پیش­فرض است.
دو عنصر اول عنصر اول وحدت­جو و وحدت­پذیر هستند. اموزه­های علوی عمدتا سه طیف عمده را در بیانات خود برای این مهم برگزیده­اند؛ مسلمان، مؤمن و ناس که باز به گونه­ای به دو واژه قبل بر می­گردد یعنی مردمی که مسلمان یا مؤمن هستند­. یعنی در داخل قلمرو اسلامی صحبت میکردند ومعمولا در مسجد یا مکان مناسبی دیگر به صحبت با مردم پرداختند و د راین مکانها نیز معمولا یا عمدتا مسلمان بوده­اند. در عبارات زیر مواردی که حضرت و دیگ رائمه به ویژگیهای یک مسلمان یا یک مومن پرداخته­اند تشریح کنیم
آنچه از بررسی اوصاف یک مسلمان بیان شده است اینها هستند:
1- دوری از لقب گذاری زشت(فَلا تَنابَزُوا )2- یاری گر(لَا تَخَاذَلُوا ) 3- عدم ظلم (لَا یَظْلِمُهُ) 4- دوری از تکذیب (لَا یَکْذبُهُ) 5- دوری از غیبت(لَا یَغْتَابُه‏)6- دوری از خدعه(لَا یَخْدَعُهُ)7- دوری از شماتت (لا یشتمه‏) 8- با عاطفه(التَّعَاوُنُ عَلَى التَّعَاطُف‏‏)9- مواساه(الْمُوَاسَاهُ لِأَهْلِ الْحَاجَه) و....
اوصاف مومن: 1- آیینه (الْمُؤْمِنُ مِرْآهُ الْمُؤْمِنِ) 2- عملگرا(العمل شعار المؤمن)3- الفت گیر(الْمُؤْمِنُ ألف) 4- الفت پذیر(الْمُؤْمِنُ مألوف )5- مهربان(الْمُؤْمِنُ متعطّف) 6- ظلم گریز(المؤمن لا یظلم)7- منزه از بداندیشی(المؤمن منزّه من الزّیغ)8- دنیانگری عبرت انگیرانه(ینظر إِلَى الدُّنْیَا بعَیْنِ الِاعْتِبَار) 9- منصف(المؤمن ینصف من لا ینصفه) 10- به فکر دیگران بودن(لا یشبع المؤمن و اخوه جائع) 11- عدم عیبجویی(الْمُؤْمِنُ لا یَعیبُه) 12- منزه از حسادت، کینه توزی و بخل(لا تلقى المؤمن حسودا و لا حقودا و لا بخیلا) 13- یاریگر دیگران(وَ لا یَدَع نُصرَتَه) و....

الناس: َایُّهَا النَّاسُ شُقُّوا أَمْوَاجَ الْفِتَنِ بسُفُنِ النَّجَاهِ وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِیقِ الْمُنَافَرَهِ (نهج البلاغه، خطبه 5) 2- أَیُّهَا النَّاسُ لَا تَسْتَوْحِشُوا فِی طَرِیقِ الْهُدَى لِقِلَّهِ أَهْلِهِ فَإِنَّ النَّاسَ قَد اجْتَمَعُوا عَلَى مَائِدَهٍ شِبَعُهَا قَصِیرٌ وَ جُوعُهَا طَوِیل (نهج البلاغه، خطبه 231) و..
1- مسلمانان دارای درجات ایمانی متفاوتی هستند برخی در مرحله اسلام مانده­اند و برخی به مراحل بالاتر پای گذاشته اند و در جرگه مومنان جای گرفته­اند مراحل بالاتری هم وجود دارد. متقیان، مخلصان صدیقان طیف های دیگری از مسلمانان هستند.
2- اسلام و مسلمانی مناسبت جدیدی را بین انسانها برقرار کرده که همین خود می­تواند محور وحدت باشد یعنی وقتی حضرت سخن از وحدت و همگرایی به میان می­آورند با عبارات مومن ومسلمان و ... یاد میکنند
3- سخن از وحدت باید بین کسانی مطرح شود که آن را پذیرا باشند و به آن گردن نهنند مسلمان و مومن واقعی کلمه به وحدت و لوازم آن ملتزم هستند ی احداقل از آنها انتظار بیشتری برای پذیرایی وحدت و همگرایی هست
4- وحدت بین مسلمانان و مومنان بسی ارزشمند و مهم است یا اینکه وحدت بین مومنان و مسلمانان سطوح عالیه وحدت را به نمایش می­گذارد.
5- اگر خواهان وحدت حداکثری هستیم باید زمینه های درونی اسلام و ایمان را در خود تقویت کنیم به دیگر سخن هرچه زمینه­های درونی ایمان و اسلام را در خود تقویت کنیم و به دتبال ارتقاء معنوی خود باشیم قطعا امید به وحدت­گرایی بیشتر خواهد شد. نفس بکارکیری عبارات بیشتری برای وحدت­خواهی مومن خود میتواند گویای این حقیقت باشد. توجه داشته باشیم اوصافی که برای مومن بیان شده علیرغم اینکه در برخی موارد با مسلمان یکسان است ولی صفاتی برای او بیان شده که قطعا همگرایی را در او سهل­الوصول­تر خواهد کرد.
6- اگرچه می­توان به واسطه اشتراکات انسانی در سطوح مختلف انتظار وحدت داشت یا اینکه می­تواند از هر اشتراکی برای وحدت بهره گرفت لیکن همانطور که گفته شد وحدت مد نظر امام علی(ع) وحدت حول تعالیم اسلامی برای مومنان و مسلمانان است. به تناسب هدفی که از این وحدت دنبال می­شود هدفی عالی­تر خواهد بود تکامل، تعالی و پیشرفت در مسیر اعتلای اسلام و مسلمانی و سعادت دوسرا

بنابراین هر کسی به وحدت تن ندهد حضرت نیکان و خوبان را به این مهم فراخوانده اند مسلمان با اوصاف پیش­گفته و نیز مومن با ویژگی های پیش­گفته قدم در راه وحدت خواهند گذاشت و ازآنها چنین انتظاری هست
محورها
ضلع سوم از مثلث وحدت محوری است که حول آن وحدت­جو و وحدت­پذیر حلقه می­زنند و به ریسمان آن چنگ می­زنند عمده این موارد به قرار زیر است؛
1- قرآن: وَ تَمَسَّکْ بحَبْلِ الْقُرْآنِ (نهج البلاغه، نامه 53)، وَ عَلَیْکُمْ بکِتَاب اللَّهِ فَإِنَّهُ الْحَبْلُ الْمَتِینُ وَ النُّورُ الْمُبینُ ( نهج البلاغه ، خطبه 156)
2- پیامبر اکرم: ِالَى أَنْ بَعَثَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ لِإِنْجَاز عِدَتِهِ وَ إِتْمَامِ نُبُوَّتِهِ ... وَ أَهْلُ الْأَرْضِ یَوْمَئِذٍ مِلَلٌ مُتَفَرِّقَهٌ وَ أَهْوَاءٌ مُنْتَشِرَهٌ وَ طَرَائِقُ مُتَشَتِّتَهٌ .. فَهَدَاهُمْ بهِ مِنَ الضَّلَالَهِ وَ أَنْقَذَهُمْ بمَکَانِهِ مِنَ الْجَهَالَهِ: ( نهج البلاغه، خطبه 1)-
3- اهل بیت: پیامبر اکرم(ص): وَاَهْلُ بَیْتى اَمانٌ لاُمَّتى مِنَ الاِخْتِلافِ(الطرائف، سیدبن طاووس، ص294)، انْظُرُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبیِّکُمْ فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ وَ اتَّبعُوا أَثَرَهُمْ فَلَنْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ هُدًى وَ لَنْ یُعِیدُوکُمْ فِی رَدًى ( نهج البلاغه، خطبه 97)
4- مسئول امور( حاکم، رهبر): مَکَانُ الْقَیِّمِ بالْأَمْرِ مَکَانُ النِّظَامِ مِنَ الْخَرَز یَجْمَعُهُ وَ یَضُمُّهُ فَإِنِ انْقَطَعَ النِّظَامُ تَفَرَّقَ الْخَرَزُ وَ ذَهَبَ ثُمَّ لَمْ یَجْتَمِعْ بحَذَافِیرِهِ أَبَداً؛ ( نهج البلاغه، خطبه 146)
5- تعالیم دینی: أَ مَا دینٌ یَجْمَعُکُم‏(خطبه 39)، إِنَّمَا أَنْتُمْ إِخْوَانٌ عَلَى دینِ اللَّه (نهج البلاغه، خ113) و....

وی در خصوص اهمیت و جایگاه وحدت توضیح داد: پس از تشریح و حدت و عناصر آن به تشریح اهمیت و جایگاه وحدت خواهیم پرداخت درواقع خواهیم با این تشریح به چرایی وحدت اشاره کنیم؛
1- روح وحدت­خواهانه تعالیم الهی: تعالیم دینی خود محور وحدتند و به وحدت فراخوانده­اند عباراتی نظیر إِنَّمَا أَنْتُمْ إِخْوَانٌ عَلَى دینِ اللَّه (نهج البلاغه، خ113)، أَمَا دینٌ یَجْمَعُکُم‏(خطبه 39)، وَ إِلَهُهُمْ وَاحِدٌ وَ نَبیُّهُمْ وَاحِدٌ وَ کِتَابُهُمْ وَاحِدٌ أَ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ [تَعَالَى‏] سُبْحَانَهُ بالاخْتِلَافِ فَأَطَاعُوهُ أَمْ نَهَاهُمْ عَنْهُ فَعَصَوْهُ و... گویای این است که تعالیم دینی وحدت­خواهند و به ان دستور داده­اند وبرای آن ارزش قائلند

2- تجسدیابی بخش عمده­ای از تعالیم دینی در پرتو وحدت
بخش عمده­ای از تعالیم دینی در پرتو وحدت تحقق و تجسد می­یابد. بخش عمده­ای از تعالیم دینی در بستر اجتماع تحقق می­یابد. نمازهای جماعت، جمعه، اعیاد اسلامی، زکات، خمس، مظاهر فرهنگ اسلامی امثال مسجد، مصلی، برخودرای از برخی ثوابها و پاداشها و... همه اینها در پرتو وحدت و باهم بودن معنا و مفهوم پیدا میکند و موجودیت می­یابد. پس اگر بخواهیم به اهمیت وحدت اشاره کنیم یکی از موارد موجودیت یابی برخی از تعالیم دینی به توسط وحدت­گرایی است
3- نعمتی پرارج و پربها و ضرورت شکرگزاری آن: نخستین وظیفه واجب انسان در قبال خداوند متعال سپاسگزاری از نعمتهای او و فراهم آوردن موجبات خشنودی اوست (أَوَّلُ مَا یَجِبُ عَلَیْکُمْ لِلَّهِ سُبْحَانَهُ شُکْرُ أَیَادیهِ وَ ابْتِغَاءُ مَرَاضِیهِ (غرر، ص181)، وحدت نعمت و فیضی از ناحیه خداوند متعال دانسته که به واسطه آن بر مسلمانان منت نهاده ( فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَد امْتَنَ‏عَلَى‏ جَمَاعَهِ هَذهِ الْأُمَّهِ فِیمَا عَقَدَ بَیْنَهُمْ مِنْ حَبْلِ هَذهِ الْأُلْفَهِ (خطبه 192)همانا خدای سبحان بر جماعت این اُمّت، منّت گذارده و بین آنان الفت و اتحاد ایجاد کرده است که در سایه آن زندگی کنند و به کنف حمایت آن پناهنده شوند) د رآیه قران نیز داریم به خداوند متعال به اعطای هر نعمت سنگین منت گوید((لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ (آل عمران/164) در این عبارت خطبه 192 دقت کنیم وَ انْقَادَتِ النِّعْمَهُ لَهُ مَعَهُمْ .. مِنَ الِاجْتِنَاب لِلْفُرْقَهِ وَ اللُّزُومِ لِلْأُلْفَهِ وَ التَّحَاضِّ عَلَیْهَا وَ التَّوَاصِی بهَا.
بنابراین وحدت نعمتی عظیم است که خداوند متعال برای دادن ان بر مسلمانان منت نهاده است همانطور که نعمت عظیم پیامبر را عطا کرد و بران منت نهاد.
4- عزت آفرین: فَإِذَا تَفَکَّرْتُمْ فِی تَفَاوُتِ حَالَیْهِمْ فَالْزَمُوا کُلَّ أَمْرٍ لَزمَتِ الْعِزَّهُ بهِ شَأْنَهُمْ ... وَ وَصَلَتِ الْکَرَامَهُ عَلَیْهِ حَبْلَهُمْ مِنَ الِاجْتِنَاب لِلْفُرْقَهِ وَ اللُّزُومِ لِلْأُلْفَهِ وَ التَّحَاضِّ عَلَیْهَا وَ التَّوَاصِی بهَا ( خطبه 192)
5- برکت آور: این عبارت گهربار حضرت امیر را ببینیم: وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یُعْطِ أَحَداً بفُرْقَهٍ خَیْراً مِمَّنْ مَضَى وَ لَا مِمَّنْ بَقِیَ خداى سبحان به هیچکس از گذشتگان و برجاى ماندگان، که جدایى گزیند، خیرى عطا ننموده است. »( خطبه 176) دست خدا با جماعت است( فَإِنَّ یَدَ اللَّهِ مَعَ الْجَمَاعَهِ:؛ (خطبه 127)، جماعت رحمت و فرقه عذاب است( اَلْجَماْعَهُ رَحْمَهٌ وَ الْفُرْقَهُ عَذابٌ(خطبه 127) و اصلا برکت در جماعت است( فَإِنَّ الْبَرَکَهَ فِی‏ الْجَمَاعَهِ (خطبه 127)

نماز جماعت یکی از مظاهر وحدت است ببینیم چه برکاتی برای آن بیان شده است: برتری ثواب؛ علنی شدن اسلام، رافع بلاها، برآوردگی حاجات، برائت از نفاق و آتش جهنم بواسطه درک چهل روزه نماز جماعت، علو درجات و...
اگر در عرصه اجتماعی شاهد شکل گیری وحدت و انسجام فراگیر باشیم آیا عواید و برکات مادی و معنوی آن قابل تصور خواهد بود؟ خیلی سوال مهمی است وقتی برای یک نماز جماعت این همه برکت وجود دارد برای دیگر موارد چگونه خواهد بود
6- دشمنان همیشگی نیز یکی از عوامل و دلایل اهمیت وحدت و وحدت­گرایی است و سخن د راین باره فراوان است اجمالا بگوییم وجود دشمنان همیشگی قسم­خورده ما را نیازمند همیشگی وحدت کرده است. اقدامات دشمنان قابل مشاهده است و زخم کهنه تفرقه و تشتت­گرایی تاکنون قربانیان زیادی را از امت اسلامی گرفته است و دشمن در این تشتت­آفرینی­ها سودهای بسیار برده است فلذا تلاش کرده و می­کند به هر طریق ممکن به آن دامن زند
وی همچنین در خصوص عوامل و زمینه های وحدت موارد زیر را تشریح کرد:
1- تقواپیشگی: همانطور که قبل از این گفتیم از مسلمانان و پیش از ان از مومن انتظار بیشتری برای وحدت­گرایی می­رود چون واجد ویژگی­هایی است که همگرایی در او بیتشر ظهور و بروز دارد. بنابراین نیازمند آن هستیم که بیش از بیش جنبه­های ایمانی و اسلامی را در خود تقویت کنیم و مراتب و سطوح آن را در خود افزوده نماییم. در نقطه مقابل خباثت­ها و بی­تقوایی­ها خود منشأ اختلاف­گزینی است وَ إِنَّمَا أَنْتُمْ إِخْوَانٌ عَلَى دینِ اللَّهِ مَا فَرَّقَ بَیْنَکُمْ إِلَّا خُبْثُ السَّرَائِرِ وَ سُوءُ الضَّمَائِرِ فَلَا تَوَازَرُونَ وَ لَا تَنَاصَحُونَ وَ لَا تَبَاذَلُونَ وَ لَا تَوَادُّونَ؛ (نهج البلاغه، خطبه113)
2- رفتار ( تعاملات) مطلوب: تعاملات مطلوب زمینه را برای وحدت­گرایی فراهم خواهد ساخت قُلُوبُ الرِّجَالِ وَحْشِیَّهٌ فَمَنْ تَأَلَّفَهَا أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ: (نهج البلاغه، حکمت50) ، الْمَوَدَّهُ تَعَاطُفُ الْقُلُوب فِی [و] ائْتِلَافِ‏ الْأَرْوَاحِ (غرر، ح9445)
تشریح عواید و آثار شایسته وحدت، تشریح عواقب و پیامدهای سوء تفرقه و اختلاف­گزینی، تشریح نمونه­های عینی و ملموس از وحدت­گرایی و تفرقه­گزینی، بیان حقایق جامعه اسلامی و اقدامات دشمنان اسلام و مسلمانی و ... از جمله عوامل و زمینه­های دیگر برای تقویت وحدت است که نی زمی­توان به آن اشاره کرد و در این مجال فرصتی برای ارائه آنها نیست.

خداوند توفیق دهد در جلسه ای دیگر به تشریح بیشتر و بهتر وحدت از دیدگاه حضرت امیر پردازیم زوایای پنهان و ناپیدایی فراوان دیگری مانده که نیازمند تشریح و تبیین هستند. آنچه گفته شد خود شروعی برای سخن از وحدت بود. قاعدتا چند جلسه دیگر نیاز داریم که عمیق شویم و زوایای وجودی وحدت را بشکافیم و به تشریح آن پردازیم. وحدت در چه سطحی، تا کجا ، با چه کسی، چگونه، تا چه حد و ... همه اینها سوالاتی است که نیاز به پاسخ دارد و ما در این زمانه به شدت به ان نیازمندیم. خداوند متعال مجالی دهددگربار در نشستی دیگر به این سوالات نیز پاسخ دهیم. انشاءالله