گزارش مراسم بزرگداشت هفته دفاع مقدس

به همت معاونت فرهنگی و اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مراسم بزرگداشت هفته دفاع مقدس طی نشستی با موضوع «ارزیابی سینماع دفاع مقدس» در روز سوم مهرماه 97 در سالن حکمت برگزار شد. در ابتدای این مراسم دکتر قبادی، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با گرامیداشت هفته دفاع مقدس با اشاره به حادثه اهواز و تسلیت به خانم بدوی از همکاران پژوهشگاه که یکی از اقوام خود را در این حادثه از دست دادند، گفت: تروریستهایی که اخیراً جنایت اهواز را مرتکب شدند، همچون صدامیان عمل کردند. مردم بی سلاح و زن و بچه بی گناه، بدون منطق ترور شدند. ایران به دلیل اینکه در منطقه استراژیک قرار گرفته، همواره در طول تاریخ مورد هجمه و تجاوز بوده است.
دکتر قبادی ادامه داد: ما در جهان اسطوره شناسی اصل علمی داریم که یکی از ویژگی های اسطوره این است که فرا زمان و فرا مکان است. اسطوره را نباید با مقدسات خلط مبحث کرد. خلاصه کلام اینکه منظور، ادبیت اسطوره و جوهره زیبایی شناسی است که اسطوره ها با خود دارند، یعنی ظرفیت خالص زیبایی شناسی و عناصر نمادین در متنهای اسطوره ای جای می گیرد. یک متن وقتی اسطوره می شود که توسعه زمانی و مکانی پیدا می کند.
رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تأکید کرد: مرحوم حسین منزوی در شعر خود می گوید؛ عاشورا گویی سنخیت با ایده ها و علایق ایرانیان دارد و حالت اسطوره ای برای ایرانیان پیدا کرده است. مثلاً تعزیه در دوران نخستین هم وجود داشته است. جنگ و دفاع مقدس هم نشان داد که بُعد مهم آن صیانت از ارزشهاست و پیوند به دیانت خورد و ارزشهای ایرانی و اسلامی در پیوند با یکدیگر قرار گرفتند، به طوری که ناگسستنی هستند. بنابراین پاسداشت دفاع مقدس، پاسداشت این ارزشها نیز هست.

در ادامه مراسم محمد تقی فهیم از منتقدین مطرح سینما به ارائه دیدگاه خود در مورد سینمای دفاع مقدس پرداخت و اظهار داشت: سینمای دفاع مقدس متولد انقلاب اسلامی است. در پیش از انقلاب که بستر فیلم فارسی بود، فیلم جنگی به معنی قواعد این نوع فیلم را نداشتیم. تنها دو،سه فیلم در بستر جنگی ساخته شد. بنابراین این نوع سینما با شروع جنگ متولد شد. فیلمهای اولیه ای هم که در ابتدا ساخته شد، بیشتر ویژگیهای هالیوودی داشتند و سطحی نگر بودند.
وی تأکید کرد: از زمانی سینمای دفاع مقدس با ویژگیهای خاص خود متولد شد که بچه های حزب اللهی و مذهبی با دوربین به جبهه رفتند، مثل مرحوم ملاقلی پور و حاتمی کیا و دیگران. فیلمهایی که اینها ساختند دارای مؤلفه های ارزشهای اسلامی و ایرانی بود و به خوبی هم با مردم ارتباط برقرار شد. آنچه که از آن زمان تاکنون چالش این نوع سینماست اینکه؛ فیلمهایی که ساخته می شود هم باید قواعد سینمای جنگ دنیا را داشته باشد، هم بتواند مخاطب را جذب کند و هم ویژگی های ارزشی دفاع مقدس را با خود داشته باشد. یعنی همزمان قهرمان، تعلیق، اکشن و در نهایت یک پایان بندی فکورانه. این نوع سینما هنوز جا نیفتاده است.
این منتقد سینمایی در ادامه افزود: ما تقریباً 250 فیلم جنگی بعد از انقلاب ساختیم، اما بعید است بتوان بیش از اسم دو یا سه فیلم را آورد که در این حوزه قابل توجه باشد. چرا که مشکل این سینما همان چیزی است که در سینمای ایران کم بوده است. تنها چند فیلمساز بودند که بین قواعد ژانر سینمای هالیوودی و سینمای ارزشی دفاع مقدس و پیوندهای فرهنگی ایران پل زدند. این ارزشها به طور مثال نماز و دعایی است که رزمندگان قبل از عملیات ها انجام می دادند و یک فیلمساز دفاع مقدس نمی تواند به آن بی توجه باشد. گفتمانی که حاکم بود باید مورد توجه قرار گیرد. اساساً سینمای دفاع مقدس ایران تفاوتش با سینمای جنگ دنیا همین جا و همین نکته است. اگر این را نداشته باشد عین همین فیلمهای هالیوود می شود.
وی خاطر نشان کرد: اما این ها راه به جایی نبردند و متأسفانه آن چیزی که حاکم شد آن بخشی از سینماست که تحت عنوان روشنفکران و یا شبه روشنفکران در سینمای ایران حاکم شد. آنها سینمای دفاع مقدس ایران را به سمت و سوی دیگری هدایت کردند. کجا این اتفاق افتاد؟ از سال 1376 با تغییراتی که در جامعه ایران صورت گرفت و مخالفت هایی که با سینمای دفاع مقدس صورت گرفت، این تفکر جا افتاد. ما تا سال 76 سالی 15 تا 16 فیلم دفاع مقدس تولید می کردیم اما به محض تغییرات سیاسی و جابجا شدن مدیریت فرهنگی کشور و افتادن سکان فرهنگی کشور به دست نیروهایی که به عبارتی اصلاح طلب گفته می شوند و با این توجیه که سینمای دفاع مقدس مخاطب ندارد و کسی این نوع سینما را نمی بیند و از لحاظ هزینه هم ساختن این نوع فیلمها توجیه ندارد، عملاً ساختن این نوع فیلم ها را از گردونه سینمای ایران خارج کردند. یعنی از سال 80 تا 83 تولید فیلمهای دفاع مقدس به صفر رسید. اما این شعار واقعی نبود، چون حداقل 4 فیلم از پرفروش ترین فیلمهای ایران تا آن زمان مربوط به فیلمهای دفاع مقدس بود. از کانی مانگای مرحوم «داد» تا اخراجی ها. بنابراین ادعای عدم فروش این نوع فیلم ها درست نبود. مردم البته فیلم های نازل این نوع سینما را طبیعتاً نمی بینند و پس می زنند.
وی افزود: از سال 83 دوباره التفاتی به این سینما انجام شد. نهایت اینکه به امروز رسیدیم. نکته مهم این است که هم اکنون هم این نوع فیلم ها در کل دنیا فروش بسیار بالایی دارد. این نوع فیلم ها به دلیل فراگیری ژانرش همواره می تواند همه مردم را مخاطب خودش قرار دهد اما متاسفانه هنوز هم دیدگاه مقابل این تبلیغ می شود.

در ادامه «دیندار» از مستندسازان سینمای دفاع مقدس با اشاره به حادثه غم انگیز تروریستی در اهواز گفت: من در ابتدای جنگ در اهواز بودم. در آن زمان دشمن تصور می کرد که مردم از اهواز فرار می کنند که کارشناسان معتقد بودند که اگر مردم اهواز شهر را خالی می کردند، اهواز و بلافاصله خوزستان به دست آنها می افتاد. دشمن بعد از سالها این حماقت را در اهواز در همان سالگرد جنگ تکرار می کند، در صورتی که اگر مردم آن زمان مقاومت کردند، الان هم ایستاده اند.
وی در مورد فیلم های دفاع مقدس هم خاطر نشان کرد: آقای فهیم در بحثشان اشاره به وجود قهرمان در ژانر سینمای دفاع مقدس کردند. من اخیراً مستند سینمایی کار کرده ام با عنوان «قهرمان من کو؟». در این مستند تحقیق کردیم که در دنیا به ویژه آمریکا که تاریخ 500 ساله دارند، اینها هیچ وقت قهرمان واقعی نداشته اند لذا، شخصیتهایی مثل سوپرمن، بتمن و مرد عنکبوتی را در سینما خلق می کنند تا از این طریق برای کودکان آمریکا و کودکان دنیا اسطوره سازی کنند. بعد ما به عنوان ملتی که سابقه چندین هزار ساله داریم و اسطوره های مختلفی اعم از اسطوره های مذهبی و اساطیری و مقدس در طول تاریخ داشته ایم، به آن نپرداختیم. سینمای ما از این واقعیت غافل است. یعنی سینمای ما به سمتی رفته است که طیف روشنفکری ادعا می کند که ما قهرمان نیاز نداریم. در صورتیکه ملتی که قهرمان نداشته باشد رو به شکست خواهد رفت.
این مستندساز تأکید کرد: اگر آمریکا می آید قهرمان می سازد، چون می داند اگر قهرمان سازی نکند، به عنوان ملتی بدون پشتوانه تاریخی، محکوم به شکست است. ولی ما از این قهرمان های تاریخی استفاده نمی کنیم. تحت تأثیر سینمای اروپا قرار گرفته ایم که یک سینمای خنثی است. من از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به طور جد می خواهم که این پیوند را با سینما حفظ کنند. یعنی اسطوره ها را شناسایی کرده به سینماگران ما معرفی کند. سینماگران ما متأسفانه دچار فقر فرهنگی و پژوهشی شدند و شما با این اقدام می توانید حداقل دوستان سینماگر را بیدار کنید تا بتوانند انشاء الله از این قهرمان ها استفاده داشته باشند.
وی در بخش دیگری از سخنانش اظهار داشت: ما در تحقیقاتی که در زمینه فیلم دفاع مقدس داشتیم، فهمیدیم «مردم» در این نوع سینما مغفول هستند. ما هم قهرمان فردی داریم و هم قهرمان جمعی. یکی از خصوصیات مردم ایران داشتن قهرمان جمعی است. مردم یک شهر که شهر را در هنگام حمله ترک نمی کنند، قهرمان جمعی هستند و این در سینمای ایران مغفول است.

در ادامه این مراسم تعدای از حضار سؤالات خود را پیرامون سینمای دفاع مقدس مطرح کردند. آقای فهیم در پاسخ به این سؤالات تصریح کرد: سینما کار سختی است و برای همین هم جذاب ترین و تأثیرگذارترین هنر است. به قول لنین؛ من همه تسلیحات جهان را می دهم و فقط سینما را به من بدهید. البته به نظر من حضور دولت در سینما یکی از مفسده انگیزترین موارد در این سال ها بوده است و اساساً نمی تواند سینما دولتی باشد. در حین حال نمی توان دولت را از سینما به خصوص سینمای دفاع مقدس جدا کرد، چرا که این سینما نیاز به هزینه و سرمایه سنگین دارد. لذا معتقدم دولت باید در زیرساخت ها کار کند نه در تولید. آن اشکال و فسادی که ایجاد شده، این است که؛ دولت وارد حوزه تولید شده است. اما اینطور نیست که اگر دولت از سینما جدا شود و بخش خصوصی بیاید، لزوماً بتواند فیلم های خوبی در حوزه دفاع مقدس بسازد. ضمن آنکه در هیچ جای دنیا، دولت برای حفظ ارزشهای ملی خود کنار نکشیده است، چنانکه در فرانسه و آمریکا هم همین گونه است.
وی در پاسخ به انتقادات ورود دولت به عرصه سینما افزود: من فکر می کنم بخشی از این تبلیغاتی است که از سوی افرادی که سینما را در سینمای لاغر اجتماعی دختر و پسری و شبه روشنفکری محدود کرده اند، صورت می گیرد. مثلاً تبلیغ می کنند که حاتمی کیا تبدیل به سینماگر دولتی شده است.
فهیم خاطرنشان کرد: البته تعدادی از سینماگران در این سالها پول از برخی نهادها گرفتند ولی با آن کار دیگری کردند و در نهایت فیلم ضعیفی هم ساختند که قابل دیدن نیست. در صورتیکه این نهادها بایددر ساخت این فیلم ها حمایت لجستیکی کنند و امکانات در اختیار آنها بگذارند نه اینکه مستقیم پول بدهد. پول دادن مستقیم به سینماگران باعث ایجاد باند و رانت می شود و مفسده انگیز است. دولت یا حاکمیت باید در کنار فیلمساز قرار گیرند و حمایتش کنند.
وی در مورد دوری سینمای دفاع مقدس از واقعیت هم اظهار داشت: مرحوم مددپور می گفت فیلمهای زیادی در حوزه دفاع مقدس ساخته می شود که از حقیقت دور هستند. یعنی این مشکل جدی سینمای دفاع مقدس است. سینمای دفاع مقدس ما الان اسیر دو جریان است. یک جریان اصلی که این سینما را از درون تهی می کند و با حقیقت فاصله دارد. یعنی به دنبال این است که از موضوعات بسیار کوچک اجتماعی استفاده کند و آن را به جامعه تعمیم دهد و آن را تبدیل به یک درامی کند که خوشایند مخاطبین خارجی است که مخاطبین خاص هستند نه مخاطبین عام جهانی، چراکه اساساً ما مخاطب عام جهانی نداریم. یعنی هنوز نتوانسته ایم فیلم هایی بسازیم که مخاطبین عام برای آن پول خرج کنند. عمدتاً فیلم هایی با مخاطبان خاص جشنواره ای است. در کنار آن سینمای شبه روشنفکری دفاع مقدس داریم که اغلب به حاشیه های دفاع مقدس می پردازد.
وی در خاتمه در مورد آینده سینمای دفاع مقدس گفت: اگر سینمای دفاع مقدس بتواند از بودجه های مستقیم دولتی فاصله نگیرد و از سوی دیگر متکی به مخاطب داخلی نباشد و در کنار آن جذابیت های روز دنیا را فراموش کند و به دنبال پیام دهی مستقیم باشد، این سینما همچنان از خانواده های ایرانی فاصله خواهد داشت.
وی افزود: به دلیل همین فقدان پژوهشی که وجود دارد، پیوند سینما با بطن مردم کم شده و فاصله گرفته و به لایه هایی از طبقه متوسط اختصاص پیدا کرده است و آن هم نه همه طبقه متوسط. سینما فراگیر نیست. چون ما سالن سینما نداریم، فیلم برای همه مردم ایران ساخته نمی شود. بنابراین فیلمساز هدف خودش را بر لایه هایی از طبقه متوسط متمرکز کرده است. در نتیجه تنوع در فیلم ها به طور کلی و فیلم های دفاع مقدس به طور خاص وجود ندارد.