گزارش نشست، امنیت و ناامنی در سال های جنگ جهانی اول

چهارمین نشست از سلسله نشست های «حیات  اجتماعی ایران در سال های جنگ جهانی اول» با موضوع «امنیت و ناامنی در سال های جنگ جهانی اول» با سخنرانی دکتر منصوره اتحادیه، دکتر زهرا حامدی و دکتر سعاد پیرا به همت انجمن ایرانی تاریخ و پژوهشکده علوم تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی در تاریخ 25 اردیبهشت ماه  1397، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد .

دکتر منصوره اتحادیه به عنوان سخنران اول بحث خود را با موضوع «امنیت و ناامنی در فارس طی سالهای جنگ جهانی اول» آغاز کرد. وی منابع سخنان خود را اینگونه معرفی کرد؛  اسناد عبدالحسین میرزا فرمانفرما ذیل تاریخ (1335- 1339 ه.ق) که قسمتی از این اسناد مربوط به گزارش های نظمیه شیراز است که در کتابی با عنوان «زیر پوست شهر» به چاپ رسیده. همچنین کتاب «زمانه و کارنامه سیاسی و اجتماعی فرمانفرما» که در این جلسه در مورد آن نیز بحث خواهیم کرد.

دکتر اتحادیه سپس به وظایف حکومت در تامین امنیت پرداخت و گفت: یکی از الزامات امنیت، قدرت حکومت مرکزی در حفظ جان و مال مردم ، توانایی در حفظ استقلال کشور و حفظ ارزش های جامعه است. حکومتی که نتواند وظایفش را انجام دهد دشمنی، نزاع،  پریشانی و ناهنجاری در جامعه بروز می کند. البته در دوره جنگ همیشه ناامنی ایجاد می شود و شدت می گیرد اما در ایالت فارس ناامنی ریشه های عمیق تری داشت. ساختار ایلیاتی جامعه فارس و مسلح بودن عشایر و ایلات و ضعف حکومت مرکزی به خود سرس اسلات دامن زد. انگلیسیها از بوشهر به داخل ایران اسلحه وارد می کردند و در اختیار افراد و ایلات طرفدار خود قرار می دادند. از زمان انقلاب مشروطه قدرت و نفوذ دولت کاهش یافته بود و این امر به افزایش رقابت ایلات در فارس انجامید. مجلس و مطبوعات از دولت و حکام انتقاد می کردند و وظایف دولت و حکام محلی مبهم بود. طی ده سال از 1320 تا 1330 ه.ق ده حاکم برای ایالت فارس تعیین شد که همگی به ناچار وارد دسته بندی های موجود می شدند و دشمنی و نزاع همچنان وجود داشت. در اوایل انقلاب مشروطه 1325 ه.ق در شیراز  درگیری رخ داد که 40 روز بطول انجامید و دراین میان  قوام الدوله کشته شد. ظل السلطان حاکم اصفهان برای سرکوب شورش گسیل شد. با سقوط محمد علی شاه ایل بختیاری که از دشمنان قدیمی قشقایی ها بودند، قدرت گرفتند. انگلیسی ها در این دوره در جنوب قدرتمند هستند. اگرچه بر اساس قرارداد 1907.م فارس و خوزستان منطقه بی طرف است اما آنها از طریق روابط با روسای ایلات در منطقه حضور دارند. در 1332 ه.ق جنگ جهانی اول آغاز می شود. انگلیسی ها فارس و جنوب کشور را به نوعی اشغال می کنند این امر سبب می شود پای آلمانی ها نیز به فارس برای ضربه زدن به منافع بریتانیا باز شود.  همگام با آغاز جنگ اول، مجلس سوم نیز آغاز به کار می کند. دمکرات ها رای بالایی می آورند آنها ضد روس و انگلیس هستند و نسبت به آلمانها احساس نزدیکی بیشتری دارند. محمد ولیخان سپهدار رئیس الوزرا، عبدالحسین میرزا فرمانفرما را به عنوان حکمران فارس انتخاب می کند. فرمانفرما مورد تایید انگلیس است. سپهدار با انگلیسی ها به توافق میرسد تا نیرویS.P.R  را در جنوب با تعداد تقریباً 12 هزار نفر که اغلب از ایرانیان هستند، تشکیل بدهند. تشکیل پلیس جنوب توسط انگلیسی ها برنامه ریزی دراز مدتی است که برای جنوب ایران تدارک دیده شده است. هنوز تمام  ابعاد آن بررسی نشده و تنها برای تامین امنیت در قسمت های جنوبی کشور نبوده است. حکام فارس در این زمان موقعیت و رسالت دشواری دارند. آنها از سویی باید از انگلیسیها تمکین کنند و از سوی دیگر باید مردم را راضی نگه دارند. از طرف دیگر باید با ایلات و عشایر منطقه به تفاهم و  تعادل برسند همچنین باید پاسخگوی دولت باشند. حاکم شیراز در این دوره همواره با گرانی، بیماری، قحطی، خشکسالی، احتکار، ناامنی، بی نظمی ، عدم قدرت لازم برای پیشبرد امور،  مواجه است.

در ادامه سرکار خانم سعاد پیرا به عنوان سخنران دوم سخنان خود را با موضوع «امنیت و تصادم برداشت ها»؛ بحران اساسی ایالت فارس طی جنگ جهانی بزرگ چنین آغاز کرد؛ منافع انگلستان در جنوب ایران قابل چشم پوشی نبود. این منافع شامل مزایای سیاسی، استراتژیکی، تلگرافی، تجاری و ارتباطی بود. راه های ارتباطی منتهی به هند به عنوان شریان حیاتی اقتصادی و سیاسی برای بریتانیا همواره می بایست تحت نظر قرار می گرفتند. بخصوص فارس که قلب تحرکات ارتباطی و محل عبور خطوط تلگراف و کاروان های تجاری و نظامی به هند بود. انگلیس سعی می کرد با حفظ امنیت در مناطق تحت تصرفش بهره برداری از آن مناطق را به خوبی انجام دهد. مسئله امنیت جنوب ایران یک بحران همیشگی بود. «کرزن» سیاستمدار کهنه کار انگلیسی می نویسد: تامین صلح و ثبات خلیج فارس و جنوب ایران وظیفه دولت بریتانیاست. اکانر کنسول انگلیس در فارس از پیچیدگی های تامین امنیت در حنوب ایران توسط انگلیسی ها حکایت می کند. حفظ منافع ملی انگلیس در هند و ایران برای انگلیسی ها اهمیت داشت.  وقوع جنگ بزرگ دامنه ناامنی را در جنوب ایران تشدید کرد. آلمانی ها و کمیته های حزب دمکرات که برخی از سر سلسه های آنها همچون «تقی زاده» در برلین؛ علیه انگلیس در فارس فعالیت می کردند و زمینه افزایش روحیه ضد انگلیسی فراهم می شد. آلمان ها برخلاف انگلیسی ها تلاش بسیار می کردند که توازن امنیت را در فارس برهم بزنند. آلمان ها نفوذ بر راه های منتهی به هند برای دسترسی سریع به مستعمره ارزشمند انگلیس را به عنوان استراتژی اصلی خود قرار دهند و سعی داشتند با ایجاد ناامنی در منطقه برای نفوذ به هند زمینه سازی کنند یا لااقل بریتانیا را در این منطقه با مشکلات اساسی روبرو سازند. مایر و واسموس دو مامور اصلی آلمان ها به همراه عده ای دیگر در ایران فعال می شوند. تامین منابع مالی و مهمات و راه های ورود آنها به ایران مسئله مهمی برای آلمانی ها بود. انگلیسی ها با تشکیل پلیس جنوب توانسته بودند موقعیت خود در جنوب کشور را مستحکم کنند و آلمانی ها را در خصوص نفوذ بر راه ها و عدم توازن امنیتی در منطقه تقریباً ناکام بگذارند.

دکتر زهرا حامدی به عنوان سخنران اختتامیه بیاناتش را با موضوع  «فارس در جنگ جهانی اول به روایت نسخه خطی عبره الناظرین» به صورت کوتاه ارائه داد و گفت؛ نسخه عبره الناظرین تالیف «محمد علی مسعودالملک شیرازی» است که سال های منتهی به مشروطه تا انقراض قاجار را در بر می گیرد. نویسنده از منسوبان خاندان قوام الملک است اما انتقادات تندی نیز علیه این خاندان حکومتگر دارد. محتوای کتاب مربوط به مشروطه و پیامدهای آن و جنگ جهانی اول در فارس اشاره دارد. وی ناامنی در فارس را به اقدامات صولت الدوله قشقایی و عملکرد پلیس جنوب منسوب کرده، از کارنامه حکمرانی فرمانفرما دفاع می کند و ناامنی راه های فارس را مربوط به اقدامات عشایر قشقایی و ایلات خمسه ذکر می کند. مسعود الملک به گرانی شدیدی که در سال های جنگ در فارس رخ داد اشاره می کند و  به 5 برابر شدن قیمت اجناس طی سه ماه اشاره دارد. همچنین شیوع بیماری هایی همچون وبا حصبه و آنفولانزا در فارس را به هجوم هندی ها و خارجیان نسبت می دهد.