نشست «تولید فضای تهرانِ پسا انقلابی» برگزار شد

به همت معاونت فرهنگی- اجتماعی پنجمین نشست رساله های علوم انسانی و نیازهای جامعه، با ارائه رساله دکتری دکتر ایمان واقفی با عنوان «تولید فضای تهران پسا انقلابی» در روز سه شنبه 29 فروردین ماه برگزار شد. در ابتدای این نشست دکتر ایمان واقفی اظهار داشت: من در دوره جامعه شناسی که در دانشگاه تهران گذراندم، به مطالعات شهری علاقمند شدم. در دوره دکتری خود که در دانشگاه دورهام انگلستان سپری کردم، به نظرم آمد نظریه انتقادی شهرکه توسط جامعه شناس فرانسوی لوفِور مطرح شده، می تواند مبین خوبی از وضعیت شهرهای کلان به ویژه شهری مثل شهر تهران باشد و لذا در دپارتمان جغرافیای دانشگاه دورهام، رساله خود را با محوریت این تئوری جلو بردم.

وی تأکید کرد: در مقابل تئوری های غربی باید نه مقهور شویم و دربست آنها را بپذیریم و نه آنها را به کلی رها کنیم، بلکه باید با مطالعه آنها، آن بخش که مناسب وضعیت جامعه ماست، اخذ کنیم و نکات تئوریکی را که در مطالعات خود به آن می رسیم، به آن بیفزاییم.

دکتر واقفی در ادامه با تفکیک بخش نظری و عملی رساله اش، به تبیین نظریه مدنظرخود  پرداخت و اظهار داشت: این نظریه معتقد است که فرآیند اقتصاد سیاسی شهر است که شهر را می سازد. این نظریه اقتصاد را به زیربنای جامعه تقلیل نمی دهد، اما اعتقاد دارد علاوه بر اینکه نهادها، مصالح و چرخش سرمایه در ساختن شهر مؤثر است، بازنمایی ایده ها و ایدئولوژی ها در قوانین شهری، طراحی شهری و همچنین زندگی روزمره و کنش های شهروندان نیز در ساختن شهر تأثیرگذار است و  در همه این موارد می توان سایه اقتصاد را بر آنها ملاحظه کرد.

    وی گفت: تطورات شهر تهران را با این سه عنصر می توان در دوره های مختلف اعم از دورهای قاجار که ابتدای شکل گیری شهر تهران است تا دوره پهلوی و انقلاب پی گرفت و در نهایت دوره پسا انقلاب را مدنظر قرار داد.

وی ضمن تشریح مکانیزم دیالکتیک در این فرآیند و تشریح نوع گسست و پیوستی که هر دوره نسبت به دوره قبلی دارد، تأکید کرد: تاریخ شهری تهران در مواجهه با غرب آغاز می شود که در پی شکست در جنگ های ایران و روسیه، این تفکر به وجود آمد که باید نعل به نعل مانند آنها حرکت کنیم تا به پیشرفت برسیم و لذا بناهایی آن دوره همچون شمس العماره بعد از سفر ناصر الدین شاه به غرب و با تقلید از آنها شکل گرفت. بنابراین شاهد آن هستیم که شهر تهران از معماری اسلامی گسست پیدا کرده و به سمت معماری نوین حرکت می کند. علاوه بر این حرکت شهر به سمت صنعتی شدن را شاهد هستیم.

این دانش آموخته دانشگاه دورهام سپس به دوره انقلاب اشاره کرد و افزود: انقلاب اسلامی به نوعی نفی مدرنیزاسیون شهری بود و لذا در عین حالی که دوره پهلوی نقد شد، عناصری از دوره پهلوی استمرار پیدا کرد. در این دوره ایده شهر نه غربی و نه شرقی و یا شهر انقلابی و اسلامی مطرح شد. اسامی کوچه ها و خیابان ها تغییر یافت و بساط شهر نو  و کاباره ها و مشروب فروشیها و ... از سطح شهر جمع گردید. اما در دوره بعد از جنگ شاهد چرخش بارز شهری به سمت نئولیبرال هستیم، در عین حالیکه بعضی عناصر دوره انقلابی در این دوره امتداد پیدا کرد.

وی سپس نقش عناصر اقتصادی در شکل گیری شهر را برشمرد و خاطر نشان کرد: ما تا دهه 1320 شاهد هستیم که اقتصاد روستاها خودبسنده است و به خود متکی هستند. اما پس از آن و با ادغام ایران در بازارهای جهانی این روند تغییر یافت و روستاها به سمت کاشت محصولاتی همچون توتون و تنباکو رفتند که در بازارهای جهانی خریدار داشت و لذا روستا به شهر متکی شد، در صورتیکه تا پیش از آن، این شهر بود که به روستا متکی بود.

دکتر واقفی در ادامه اظهار داشت: در دوره پهلوی با ورود دلارهای نفتی که به ایران آمد، اقتصاد شهری تغییر کرد و از همین دوره زمین به عنوان یک «کالا»  مطرح شد، در حالیکه تا پیش از آن خرید و فروش آن به صورت کالا مطرح نبود. به دنبال آن صنایع مختلف در تهران و حواشی آن تمرکز می یابد و حجم عظیمی از نیروی کار برای مراکز صنعتی از روستاها به تهران هجوم می آورند. علاوه بر این با ساخت نهادهای جدید همچون آموزش، بهداشت و ارتش، طبقه  متوسط و بوروکرات جدید شکل می گیرد و شهر تهران مرکز مناسبات اقتصادی می گردد. بنابراین تهران دچار تغییر ساختاری از ساختار قبیله ای به ساختار جنوب و شمال می گردد. در حالیکه پیش از آن در محلات، فقیر و غنی در کنار هم و یا صاحب خانه و مستأجر در کنار هم زندگی می کردند و  بیشتر متأثر از قوم و قبیله بود و لذا محلاتی همچون ارمنیها، ترک ها ، شمالی ها و... شکل گرفته بود. این تغییر ساختار در ادامه منجر به شکل گیری طبقه فرودست در حاشیه شهرها گردید.

این پژوهشگر مطالعات شهری با یادآوری دوره انقلاب تأکید کرد: در دوره انقلابی، مناسبات ملی به جای مناسبات جهانی در شهر ظهور می کند و نهادهای انقلابی نیروهای خودش را می سازد. در این دوره به دلیل اینکه انقلاب مستضعفان بود، نهادهای انقلابی، زمین را به نفع طبقه انقلابی و مستضعف مصادره کردند و لذا حجم عظیمی از مستضعفان به درون جمعیت تهران آمدند و در شهر جای داده شدند. البته برابری طبقات اتفاق نیفتاد، بلکه بیشتر جابجایی طبقات بود که در نتیجه آن طبقات بیشتری منتفع شدند.

وی  همچنین گفت: ویژگی دیگر این دوره محدود شدن امر جنسی در سطح شهر است و به دنبال آن برجسته شدن اِلمان های اسلامی همچون حجاب درشهر است. به طور کلی شاهد فرآیند بیرونی شدن اندرونی و اندرونی شدن بیرونی هستیم. زنانی که تا پیش از مدرنیت، درونی بودند به عرصه بیرونی می آیند که در دوره انقلاب ادامه می یابد ولی با عنصر حجاب بروز پیدا می کند. اما امرجنسی که بیرونی بود، در دوره انقلاب به اندرونی خانه ها منتقل می شود، بدون آنکه محو شود.  

دکتر واقفی در نهایت به دوره پسا انقلابی اشاره کرد و افزود: در این دوره اقتصاد شهری دچار مشکل شد و  لذا دیگر نمی توانست به حیات خود ادامه دهد. به دنبال آن با دستور العمل بانک جهانی، مباحثی همچون خصوص سازی، آزادسازی تجاری و... اجرایی شد و در نتیجه شهر دوباره به سمت کالایی شدن پیش رفت. در همین دوره بود که پاساژهایی همچون پاساژ ایران زمین راه اندازی شد. رنگ ها به تهران وارد شد و طرحهای شهری همچون ساختن اتوبان یا پروژه نواب اجرایی شد.

وی در انتها خاطر نشان کرد: این سیاستها که به سیاستهای نئو لیبرال شهرت دارد، منجر به پرت شدن بسیاری از آدمها به حاشیه شهرها شد و در نتیجه ما شاهد شورش حاشیه علیه متن هستیم. لذا در همین دوره قیامهای شهری همچون اسلامشهر شکل گرفت.

در انتهای جلسه نیز حاضران به پرسش و پاسخ پرداختند.