گزارشی از «کارگاه آموزشی آشنایی با حیطه های معنا شناسی و کاربرد آن در مطالعات قرآنی»

پژوهشکده مطالعات قرآنی با همکاری انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلام در روز شنبه ۲۲ آبان ۹۵، دوره آموزشی سالیانه معناشناسی را با عنوان «کارگاه آموزشی آشنایی با حیطه های معنا شناسی و کاربرد آن در مطالعات قرآنی»  برگزار نمود. دوره های معناشناسی این پژوهشکده هرسال در آبان ماه اجرا می شود و پیش از این در سال ۹۳ و ۹۴ نیز  با سرفصل های دیگری برگزار شده است. در این دوره ۴ کارگاه برگزار گردید که گزارش اجمالی آن به شرح ذیل است:

کارگاه اول : طراحی و اجرای پژوهش معناشناسی و کاربرد آن در مطالعات قرآنی

دکتر هادی رهنما

دکتر رهنما به عنوان اولین سخنران به ارائه تعریفی مختصر و روشن از معنا شناسی پرداخت. وی در تعریف این علم آن را یک توپولوژی یا موقعیت شناسی نامید و با بیان این مساله که فاصله زمانی و فرهنگی ما با زبان قرآن باعث ایجاد یک گسست در فهم معنا شده است، بر لزوم گذر از این فاصله تاریخی برای رسیدن به معنای قرآن کریم اشاره کردند . وی سپس به تحلیل ساختار متن برای دست یافتن به روابط معنایی و مفهومی اشاره کردند و گفتند این روابط معنایی باید در  context فهمیده شود .و از آنجا که قرآن کریم متنی است که در حال شکل گیری است لذا علاوه بر استفاده از لغات موجود به تولید معنا نیز می پردازد .

دکتر رهنما در ادامه به ارائه روش تحقیق با رویکرد معنا شناسی پرداخت و گفتند برای اینکه بتوانیم به معنای مورد نظر و بیان شده در قرآن پی ببریم بویژه در سطح لغت ابتدا باید به لغت نامه ها و منابع تفسیری مراجعه کنیم و در این مراجعه به دقت به همه مطالب بیان شده ذیل لغت مورد نظر دقت کنیم. نحوه کاربرد منابع لغوی متقدم در شناخت لایه ها و وجوه مختلف معنا بسیار کارآمد است. وی بر این نکته اذعان داشتند که محقق نباید گمان کنند که چون کار معنا شناسی انجام می دهد پس نباید از منابع متقدم ( فرهنگ لغت ها وتفاسیر ) استفاده کند.وی کسانی را در تحقیقات معنا شناسی موفق تر دانستند که از ذهن پرتری برخوردار باشند.ایشان آشنایی با تمام حوزه های معنا شناسی، داشتن نگاه تصوری و عدم شتابزدگی در رسیدن به نتیجه را از ملزومات کار تحقیق معناشناسی عنوان کردند. دکتر رهنما همچنین دسته بندی آیات ، استفاده از جدول و نمودار همراه با توضیح  و استدلال و کمک کرفتن از فرهنگ لغت های سامی را از مراحل این گونه کارهای پژوهشی برشمردند.   

کارگاه دوم : روش شناسی تاریخی واژگان قرآن کریم ( معناشناسی تاریخی واژه « رب  »)

دکترخوانین زاده

دکتر خوانین زاده درمقدمه بحث خود به مشکل مطالعه‌ی زمانی قرآن به دلیل عدم دسترسی متن عربی اصیل پیش از اسلام اشاره کردند و گفتند از آنجا که ما متن مکتوبی قبل از قرآن نداریم لذا امکان مقایسه متن قران با متون پیش از خود وجود ندارد  و آنچه که مثلا به عنوان معلقات سبع از اشعار جاهلی به دست ما رسیده بر اساس شواهد تاریخی مربوط به بعد از نزول قرآن است و لذا قابل استناد نیست .لذا برای فهم معنا در قرآن ما از نظریه خانواده ی زبانی بهره می بریم .وی سپس با یک مثال ( واژه رب ) نحوه استفاد از خانواده زبانی را بررسی کرده و سیر این نوع پژوهش را تحت ۵ عنوان به مخاطب نشان میدهد. وی ابتدا این فرضیه را بیان می کند که واژه رب ریشه در زبان سبئی دارد و برای اثبات این فرضیه این مراحل را طی می کند : ۱- واکاوی پیشینه واژه رب .۲- بررسی تاریخی – اجتماعی و ارائه شواهد در اثبات فرضیه در این قسمت سه کتیبه  معرفی می کند که حاوی این واژه است ۳- بررسی نام های خدا در متون مقدس یهودی و مسیحی ۴- آشنایی ساکنان جنوب شبه جزیره با یهودیت و مسیحیت ۵- چگونگی راه یابی رب سبئی به حجاز و زبان عربی در بستر نزول قرآن کریم . این پژوهش منجر به این نتیجه شد که گفتار آرتور جفری درمورد ورود واژه از زبان سریانی به قرآن با اشکال مواجه شود.  

کارگاه سوم : معناشناسی حس آمیزی با تکیه بر شواهدی ازقرآن کریم

دکتر آزیتا افراشی

دکتر افراشی با ارائه یک مقاله متفاوت در بخش سوم این کارگاه توجه و کنجکاوی شرکت کنندگان را برانگیخت. وی موضوع تازه ای را به عنوان راه کاری دست یافتن به معنای قرآن معرفی کرد که از یافته های ایشان بود .حس آمیزی در ادبیات و استعاره که به گفته ایشان برای اولین بار توسط دکتر شفیعی کدکنی مورداستفاده قرار گرفت، توسط دکتر افراشی در خوانش جدید در آیات قرآن بکار گرفته شده است .

وی ابتدا به تعریف حس آمیزی پرداخته و بیان نمود که همه انسان ها از بدو تولد تا ۴ ماهگی حس آمیخته هستند به این معنا که فرد با شنیدن صدایی، رنگی را می بیند و یا مزه ای را حس می کند . در دو سال اخیر که علم پزشکی توانست از مغز انسان عکس برداری کند این مساله روشن شد که برخی از افراد حس آمیخته هستند و همانطور که ما می دانیم هر قسمت از مغز مسئول پردازش قسمتی از داده ها و مفاهیم است که از هم فاصله دارند. اما در انسان حس آمیخته این مراکز به هم نزدیک است و همین مساله باعث شده تا این افراد دچار حس آمیختگی شوند وی بیشترین مقدار حس آمیختگی را بین دو حس شنوایی و بینایی بیان کردند .دکتر افراشی با آوردن مثال ها و شواهد زیادی از آیات قرآن  به تبین این دیدگاه پرداخت و نشان داد که در اکثر موارد حس آمیزی از سمت حواس پایه یعنی چشایی ، بویایی . لامسه ، به سمت حواس بینایی و شنوایی است.از جمله مثال هایی که مطرح می کنند ،«وانظر علی طعامک لم یتسنه » می باشد که حس بینایی در آن برای لامسه بکار رفته است.همچنین آیه ۱۳ سوره علق « أریت ان کذب و تولی » حس دیدن برای شنوایی بکار رفته است.

کارگاه چهارم: کمیت و کیفیت در افعال حوزه معرفت در قرآن با رویکرد معناشناسی تاریخی

دکتر پاکتچی

آخرین کارگاه معناشناسی این دوره توسط دکتر پاکتچی برگزار شد .ایشان به وسیله معناشناسی تاریخی و به دو روش مطالعاتی یک در حوزه تبار شناسی و دیگری در حوزه گونه شناسی به ارایه معانی جدید از برخی از واژه های قرآن می دهد . وی بیان می کند که استفاده از این روش ها به ما کمک می کند تا به فهم جدیدی از معانی برسیم و چه بسا که در برخی از موارد این فهم جدید و معنای تازه که در واقع معنا و منظور واقعی خداوند است و بدلایلی در طی زمان اشتباه ترجمه یا تفسیر شده است به ما کمک می کند تا به تفسیر و معنای درست این واژگان دست پیدا کنیم .

وی با یک تحلیل تاریخی گسترده و بررسی سه واژه تثنیه ،‌ثقل و وجد در زبان های مختلف آفراسیایی، معانی را ارائه دادند که با آنچه که ما امروزه از این واژه ها می فهمیم بسیار متفاوت است . مثلا در معنای واژه ثقلان ، واژه در قرآن دارای بار معنایی جدیدی شده است آنجا که می فرماید: « فاخرجت الارض اثقالها ».که در این جا منظور از ثقل سنگین نیست بلکه اثقال در این جا به معنای اخبار است .