یادداشت رسول جعفریان - آینه تاریخ اسلام: یادی از دوست مورخ

تاریخ اسلام یکی از پژوهشگران و استادان خود را از دست داد، استادی که حق استادی بر بسیاری از علاقه مندان به این حوزه در سه دهه بعد از انقلاب دارد.

 به گمانم پس از انقلاب، دو شخصیت و اتفاقا همشهری، در زمینه ترویج نگرشی نو به تاریخ اسلامی موثر بودند؛ یکی مرحوم دکتر سیدجعفر شهیدی و دیگری مرحوم صادق آیینه‌وند. مرحوم شهیدی از دهه 20 در زمینه تاریخ اسلام فعال بود و در دوره پس از انقلاب فعالیتش را در این زمینه از سر گرفت و آثاری از او انتشار یافت.

مرحوم آیینه وند نیز با این که رشته تحصیلی اش ادبیات عرب بود، اما به دلیل نیاز به تاریخ اسلام و  همچنین به دلیل ارتباطی که تاریخ ادبیات عرب با تاریخ اسلام دارد، به تاریخ اسلام  روی آورد. در بلاد عربی هم این دو رشته درهم تنیده است و بسیاری مانند طه حسین با وجود آن که متخصص تاریخ ادبیات عرب به شمار می آیند، آثاری در حوزه تاریخ اسلام دارند.

با وجود این، به لحاظ سابقه ی کار در زمینه تاریخ، حدس من این است که مرحوم آیینه وند تحت تاثیر مرحوم آیت الله سیدمهدی روحانی به تاریخ اسلام علاقه مند شد. دلیلش هم این بود که فرزند آن مرحوم (آقا محمد روحانی) همکلاسی مرحوم آیینه وند بود و هر دو مکرر در قم خدمت آیت الله سیدمهدی روحانی می رسیدند. همان زمان سیدجعفر مرتضی هم در قم ارتباط نزدیکی با آیت الله روحانی داشت و بدون شک، ارتباط دوستی میان مرحوم آئینه وند و استاد جعفر مرتضی برقرار شده و در گرایش او به تاریخ موثر بوده است. آیت الله روحانی نگاه های نافذی در زمینه تاریخ اسلام داشت و استاد مرتضی هم که از بنیانگزاران پژوهش در تاریخ اسلام با گرایش شیعی بود.

پس از بازگشایی دانشگاه ها، مرحوم آیینه وند به دانشگاه تربیت مدرس رفت و اما پس از مدت کوتاهی عازم سوریه شد. در آنجا در رایزنی فرهنگی ایران، مشغول انتشار مجله الثقافه الاسلامیه شد که یکی از مجلات آبرومند در حوزه فرهنگ اسلامی بود و مقالات خوبی در آن انتشار می یافت. ایشان در آنجا دکترایش را در ادبیات عرب گرفت و به ایران بازگشت.

از آن به بعد به فعالیت در زمینه تاریخ اسلام و نگارش آثار و مقالات در این حوزه پرداخت و از آنجایی که با زبان عربی به خوبی آشنا بود، بخشی از آثار او به ترجمه اختصاص داشت و بیش از دیگران از منابع عربی برای تاریخ بهره گرفت.

از نخستین آثار قابل توجه ایشان می توان به دو جلد «ادبیات انقلاب در شیعه» اشاره کرد که نگرشی انقلابی در شیعه را عرضه می کرد که آن زمان خواهان بسیاری داشت و فکر می کنم مکرر توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ شد. این کتاب دوجلدی مروری بود بر اشعار شاعران شیعی. به واقع، یک جلد آن اشعار شاعران برگزیده شیعه مانند کمیت و سیدحمیری و دعبل، و مجلد دیگر ترجمه و شرح نامه ابوبکر خوارزمی از ادیبان قرن چهارم و خواهر زاده طبری مورخ بود که در آن، مصایب شیعه را با زبان ادبی بسیار زیبا بیان کرده است.

در زمینه ادبیات انقلابی شیعه اثری هم با عنوان «قیام های شیعه در تاریخ» به رشته تحریر درآورد که همان اوایل مرکز فرهنگی رجاء و همین طور بخش های تبلیغات سپاه آن را چاپ کرد.

به نظرم همین ادبیات روی شعر معروف مرحوم آقاسی درباره شیعه و انقلاب هم تاثیر گذاشت و درواقع مرحوم آقاسی در این زمینه وامدار آیینه وند بود. از دیگر آثار او در این عرصه می توان به «حجربن عدی انقلابی شهید» اشاره کرد.

به نظر می رسد در دانشگاه پس از انقلاب فرهنگی، نقش آیینه وند در حوزه تاریخ اسلام جدی تر شد و این اواخر در حوزه تمدن اسلام هم فعالیت بیشتری داشت و مجله ای به عربی در این زمینه در پژوهشگاه علوم انسانی را مدیریت می کرد که از آثار ماندگار اوست.

مرحوم آیینه وند، از زمان استخدام تا پایان عمر بخش عمده ای از کار دانشگاهی اش را به تقویت تاریخ اسلام اختصاص داد. نخستین دانشجویان تربیت مدرس که قرار بود بعدها استاد تاریخ اسلام شوند در دوره او فعال شدند و برای تعلیم به قم نزد سیدجعفر مرتضی هم می آمدند.

در کنار آن، پژوهش هایش در حوزه تاریخ اسلام هم ادامه پیدا کرد و همچنین به فعالیت در وزارت علوم برای ساماندهی رشته های تاریخ بخصوص تاریخ اسلام و تعیین سرفصل دروس و شرکت در بسیاری از شوراهای مربوط، توجه داشت. در کنار اینها، کارهای اجرایی و مدیریتی را برعهده گرفت و به عنوان مثال در مقام ریاست دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس فعالیت کرد. در واقع، این بخش، در طول عمرش، وقت زیادی از او گرفت و شاید اگر نبود، آثار پژوهشی او و تألیفاتش بیش از اینها بود.

آیینه وند بجز کارهای دانشجویی و تربیت دانشجو در حوزه تاریخ اسلام که یکی از اصلی ترین خدماتش محسوب می شد، در زمینه نگارش هم فعال بود. یکی از زمینه های فعالیت او، نگارش در حوزه منابع تاریخ اسلام است که بعدها در قالب یک اثر 2 جلدی با نام «علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی» منتشر شد.

قبل از آن هم کتاب علم تاریخ در اسلام را به زیور طبع آراسته بود که در شمار نخستین آثاری بود که پس از انقلاب درباره منابع تاریخ اسلام منتشر شد.

مرحوم آیینه وند به ترجمه آثار تاریخی ـ ادبی از عربی به فارسی هم علاقه داشت و چندین ترجمه منتشر کرد که یکی از آنها کتابی درباره مالک بن نبی و کتابی درباره قیام امیر عبدالقادر جزایری بود. ترجمه کتاب نهضت ترجمه در شرق جهان اسلام در قرن سوم و چهارم از رشید جیملی، از دیگر آثار اوست. این مسأله هم تمایلات اصلاح طلبانه فکری وی را نشان می دهد و هم توجه اش به مسائل تمدنی را عیان می کند.

و اما بنده از سال های نخست دهه 60 مرحوم آیینه وند را می شناختم و گاه در برنامه های مختلف از جمله برخی از برنامه های تلویزیونی به صورت مشترک در کنار او حضور داشتم. همچنین برخی از سال ها که به حج مشرف می شدند و ارتباطشان با آقایان قاضی عسکر و مهدوی راد نزدیک بود، با او بودم. در این سفرها معمولا با دکتر محمدباقر حجتی بود و از یکدیگر جدا نمی شدند. ارتباط ایشان با حج و مشارکت در برنامه ریزی های درسی دانشکده حدیث، و نیز نوشتن مقالاتی در حوزه تاریخ مکه و امر حج، حاصل ارتباط ایشان با جناب حجه‌الاسلام و المسلمین قاضی عسکر بود.

به اجمال باید گفت که مرحوم دکتر صادق آئینه وند نقش قابل توجهی در «ادبیات تاریخ اسلامی» دارد و در همه ابعاد آن از نگارش کتاب و مقاله و ترجمه گرفته تا تربیت دانشجو و برنامه ریزی درسی و ... فعال بود.

وارد نشدنش به عرصه سیاست روز در یکی 2 دهه گذشته، زمینه فعالیت آرام تر و بیشترش را در همه دولت ها فراهم کرد. در دولت اخیر و طی یک سال و چند ماه گذشته نیز به عنوان رئیس پژوهشگاه علوم انسانی فعالیت می کرد. خداوند او را غریق رحمت گرداند و خدمات، فعالیت ها و عباداتش را به کرم خود قبول کرده، ذخیره آخرتش قرار دهد.