گزارش اولین جلسه حلقه پژوهشی گروه اول پژوهشکده دانشنامه‌نگاری
عنوان حلقه پژوهشی: دانشنامه‌نویسی نظری
موضوع حلقه: کتاب دایره‌المعارف بازتابی از عالم کبیر
اعضای اصلی حلقه: خانم‌ها دکتر آزیتا افراشی، دکتر مریم علی‌نژاد و آقایان دکتر محسن بهلولی فسخودی، دکتر محمدعلی سلمانی ندوشن، دکتر اصغر اسمعیلی، دکتر وحید قهرمان و دکتر شاهین آریامنش
اولین جلسه حلقه مطالعاتی پژوهشکده دانشنامه‌نگاری با عنوان «دانشنامه‌نویسی نظری» با حضور اعضای حلقه پژوهشی و جمعی از علاقه‌مندان، در روز شنبه به تاریخ 6 بهمن 1403 در سالن جلسات پژوهشکده دانشنامه‌نگاری برگزار گردید. در این حلقه پژوهشی، اعضای شرکت‌کننده به گفتگو و تبادل نظر درباره کتاب خانم دکتر مهشید مشیری با عنوان «دایرةالمعارف، بازتابی از عالم کبیر: بررسی تحلیلی دایرةالمعارف نویسی در ایران و جهان» پرداختند.
در ابتدای جلسه، آقای دکتر بهلولی ضمن معرفی نویسنده کتاب خانم دکتر مهشید مشیری، با پخش کلیپی از آثار و تحقیقات پژوهشی ایشان، نامه ارسالی نویسنده مبنی بر استقبال و ابراز خوشحالی ایشان در خصوص برگزاری این جلسات به منظور بررسی آثار دانشنامگی را در جلسه ارائه نمودند که متن نامه ایشان در ضمیمه آورده شده است.
مهشید مشیری:
زاده ۲۹ اسفند ۱۳۳۰ در تهران (فرهنگ‌نویس، مترجم). او، که دکترایش را در رشته زبانشناسی از دانشگاه سوربن دریافت کرده‌است، نویسنده نخستین فرهنگ الفبایی ـ قیاسی زبان فارسی است.
زندگی‌نامه
قبل از رفتن به دبستان، خواندن و نوشتن و خوشنویسی را نزد پدر فراگرفت. دوران تحصیل را در شهرهای نهاوند، یزد و گرگان طی کرد. با دیپلم طبیعی در تهران فارغ‌التحصیل شد. همزمان با تحصیل در رشته مدیریت، به یادگیری ادبیات فارسی و زبان انگلیسی پرداخت. پس از اتمام دوره کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، به‌عنوان مترجم و ویراستار و کارشناس برنامه‌ریزی آموزشی در دانشگاه آزاد ایران استخدام شد. سپس در رشته زبانشناسی با گرایش واژگان‌نگاری در دانشگاه سوربن به تحصیل پرداخت. درحین تحصیل، به‌خاطر ارائه رساله «ویژگی‌های زبان‌شناختیِ اصطلاحات علمی» موفق به دریافت دیپلم مطالعات پیشرفته (D.E.A) شد که در سال ۱۹۸۶ میلادی، با دفاع از پایان‌نامه «نوین‌گراییِ واژگانی در زبان علمیِ فارسی» فارغ‌التحصیل شد.
نوآوری‌ها
ابداع روش آوایی ـ املایی به‌منظور حل مشکل املای فارسی، ۱۳۶۶
ابداع روش الفبایی ـ قیاسی در واژگان‌نگاری فارسی، ۱۳۶۸
طراحی و برنامه‌ریزی پروپدی دانشنامهٔ بزرگ فارسی، ۱۳۷۸
نظریة ترجمه‌پذیری شعر، ۱۳۷۹
طراحی برنامه‌ریزی نخستین دانشنامه الکترونیکی فارسی با روش پردازش انکوباتوری، ۱۳۸۳
نظریه واج‌شناختی هنجارش خط، ۱۳۸۳
کتابهای منتشرشده
فرهنگ‌های فارسی
فرهنگ الفبایی ـ قیاسی زبان فارسی. نگاه، چاپ اول، ۱۳۹۶
فرهنگ الفبایی ـ قیاسی زبان فارسی. سروش، چاپ پنجم، ۱۳۸۴
فرهنگ فشرده زبان فارسی. البرز، چاپ پنجم، ۱۳۸۰
فرهنگ پیش‌دانشگاهی زبان فارسی. البرز، چاپ دوم، ۱۳۷۹
فرهنگ همگانی فارسی (دوجلدی). البرز ـ پیکان، چاپ دوم. ۱۳۸۰
فرهنگ جامع فارسی. «دفتر یکم، حرف آ» (سرپرست فرهنگ)، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، ۱۳۸۱
فرهنگ‌های دوزبانه
فرهنگ افعال فرانسه (الفبایی ـ قیاسی). سروش، ۱۳۸۳
فرهنگ ۵ جلدی اطلس (انگلیسی ـ فارسی). (سرویراستار و سرپرست فرهنگ). آریان ترجمان ۱۳۸۶
فرهنگ‌های خاص
فرهنگ آوایی ـ املایی زبان فارسی. کتاب‌سرا، ۱۳۶۶
فرهنگ واژه‌های اروپایی در فارسی. البرز، ۱۳۷۱
فرهنگ عشق و عرفان. البرز، ۱۳۷۶
فرهنگ اتباع در زبان فارسی. آگاهان ایده، ۱۳۷۹
فرهنگ بسامدی اوزان و بحور غزل‌های سعدی و حافظ. دانشگاه هرمزگان، ۱۳۸۰
فرهنگ موضوعی غزل‌های سعدی. دانشگاه هرمزگان، ۱۳۷۹
فرهنگ موضوعی غزل‌های فرخی یزدی. آگاهان ایده، ۱۳۷۹
فرهنگ اصطلاحات عامیانة جوانان. آگاهان ایده، ۱۳۸۰
فرهنگ شاعران فارسی‌زبان (به زبان فرانسه)، آریان ترجمان، ۱۳۸۶
در ادامه آقای دکتر بهلولی، با این رویکرد که شناخت نویسنده اثر، یکی از شاخصه هایی است که ما را با دنیای ذهنی اثر آشنا می‌کند، به تبادل تجربیات و آشنایی با پیشینه تحقیقاتی نویسنده و آثار ایشان پرداختند و به این نکته اشاره نمودند که خانم دکتر مشیری نویسنده کتاب، به‌عنوان یک پژوهشگر و نویسنده با حدود ۱۵۰ اثر تألیفی، به ویژه در زمینه فرهنگ‌نگاری و دانشنامه‌نویسی شناخته می‌شود. اغلب تحقیقات نویسنده کتاب، در زمینه فرهنگ‌های آوانگاری بوده است؛ به‌طوری‌که کتابی تحت عنوان «فرهنگ فارسی الفبایی- قیاسی» توسط ایشان نگاشته شده است. همچنین ایشان دانشنامه‌ای جامع و مفصل تدوین نموده‌اند که جلد اول آن با هزار صفحه منتشر شده است. این اثر به نوعی بازتابی از معارف بشری و شناخت انسان از جهان هستی است و به مقایسه ساختار معرفتی بشر با کل عالم می‌پردازد.
در ادامه خانم دکتر افراشی ضمن ابراز خرسندی از برگزاری چنین حلقه‌های مطالعاتی، به سوابق آشنایی علمی با خانم دکتر مشیری در حوزه زبانشناسی اشاره نمودند. ایشان در رابطه با محتوای کتاب «دایرةالمعارف، بازتابی از عالم کبیر: بررسی تحلیلی دایرة‌المعارف‌نویسی در ایران و جهان»، دو اصطلاح زبان‌شناختیِ «دانش زبانی» در مقابل «دانش دایرة‌المعارفی» را مطرح نمودند. دانش دایرة‌المعارفی به دانش اعضای جوامع بشری در ارتباط با جهان هستی اشاره دارد و خود به دو دسته دانش تخصصی و عمومی تقسیم میگردد. همچنین از نظر فلسفی، در این نوع دانش، گزاره‌های صدق و کذب مطرح میگردد. بدین ترتیب دایره‌المعارف‌ها بدنبال آن هستند که اطلاعات بشر در مورد پیرامون خود را انباشته کنند. از سوی دیگر زبان شناسان معتقدند که اطلاعات عرضه شده توسط آن‌ها به‌صورت زبانی می‌باشد. در واقع معنایی که کلمات در نظام ذهنی و زبانی پیدا می‌کنند اهمیت دارد. بنابراین، زبانشناسی به مطالعه دانش زبانی اختصاص می‌یابد.
آقای دکتر اسمعیلی در ادامه سخنان خانم دکتر افراشی به این نکته اشاره نمودند که اغلب آثار خانم دکتر مشیری در زمینه دانش زبانی متمرکز است و نیاز به بررسی پیوندهای بین این دو حوزه از دانش وجود دارد. همچنین اهمیت گزاره‌های صدق و کذب در دانشنامه‌نویسی و نقش تخیل در فرهنگ‌نویسی را بیان نمودند.
یکی از مباحث مطرح شده در این حلقه، ارتباط بین عنوان کتاب و محتوای آن بود، به‌طوری‌که آقای دکتر سلمانی‌ندوشن با استناد به کارل پوپر، این نکته را مطرح نمودند که اگر بخواهیم به لحاظ علمی به جهان نگاه کنیم، می‌توان دو نوع گزاره اگزیستنشیال (وجودی) و یونیورسال (جهان‌شمول) را در نظر گرفت. پوپر معتقد است: جهان مساوی است با اشیا به علاوه روابط بین اشیا. گزاره های وجودی راجع به وجود داشتن اشیا صحبت می‌کنند در حالی که گزاره‌های جهان‌شمول در زمان و مکان محدوده نبوده و ناظر بر ارتباطات بین اشیا هستند، نه خود اشیا. به اعتقاد دکتر سلمانی ندوشن، دانشنامه باید شامل بخش‌هایی باشد که به شناخت و درک عمیق‌تری از جهان کمک کند و به نوعی به ابطال‌پذیری و اثبات‌پذیری دانش نیز اشاره کردند. ایشان ضمن پرداختن به اهمیت مخاطب و هدف‌گذاری در نوشتن، اذعان کردند که اگر خواننده نتواند مفهوم نوشته را درک کند، اثر ارزشی نخواهد داشت. به‌نظر ایشان دانشنامه‌ها باید شامل اطلاعات علمی اثبات شده باشند و از اصول ریاضی پیروی کنند.
در ادامه آقای دکتر قهرمان عنوان کتاب را بسیار جذاب و مناسب دانستند هرچند که از نظر ایشان عنوان فرعی هم می‌توانست حذف شود. از نظر ایشان عنوان اصلی، خواننده را ترغیب می‌کند که کتاب را بخواند و نوعی کنجکاوی در او ایجاد می‌کند. همچنین به‌نظر می‌رسد عبارت عالم کبیر چندان مفهومی فلسفی برای نویسنده نداشته است و برخلاف نظر دوستان این عبارت بیشتر جهت جذابیت عنوان کتاب انتخاب شده است.
در ادامه نقد عنوان کتاب، آقای دکتر آریامنش نیز معتقد بودند که عنوان باید با محتوای کتاب همخوانی داشته باشد. کتاب حاضر صرفاً پیشینه دانشنامه‌نگاری در جهان را بررسی کرده است. دکتر اسمعیلی برخلاف نظرات دکتر سلمانی ندوشن و دکتر آریامنش، بر این اعتقاد بودند که عنوان مناسبی برای کتاب انتخاب شده و در واقع «عالم کبیر» همان «انسان» می باشد. تقسیم‌بندی علوم در گذشته بر مبنای انسان بوده است. ایشان با توجه به رویکرد «کلان دانشنامه» و «خرد دانشنامه» بیان نمودند که شاید انطباق جز به جز عنوان با فصل‌های اثر وجود نداشته باشد، با این وجود در پس این عنوان، ذهنِ «کلان دانشنامه» و «خرد دانشنامه» مدنظر نویسنده بوده است.
خانم دکتر علی‌نژاد در راستای تبیین دلیل انتخاب عنوان کتاب از سوی نویسنده بخشی از متن کتاب را چنین بازخوانی کردند:
«عالم، جامعِ همه چیز است. هیچ چیز از آن خارج نیست و هر رخدادی درون آن اتفاق می‌افتد و دایرةالمعارف نیز اگر در عمل چنین نباشد، دست کم نوع آرمانی آن می‌باید جامع کل معارف بشری باشد. بنابراین کل عالم هستی را، آنگونه که بشر به آن معرفت یافته است، می‌توان با کل معرفت‌های بشری مقایسه کرد و جهان هستی آنگونه که بشر به آن پی برده است، شباهت بسیار با ساختار معرفتی دارد که بشر از جهان آموخته است. در واقع «معارف بشری»، بازتابی است از شناخت بشر و دانشنامه (یا دایرةالمعارف) نیز گزارشی است از همین شناخت. دایرةالمعارف در واقع گزارشی است از هر آنچه در عالم وجود دارد و می توان به همه آن معرفت یافت، بازتابی است از دریافت بشر از کل جهان هستی و مجموعه‌ای است که به نوبه خود دریچه‌ای بر روی جهان می‌گشاید. به عبارت دیگر معارف بشر، مجموعه نظام‌مندی است که با کل جهان هستی قابل قیاس است و تأثیر و تعامل اجزای آن نیز نمی‌تواند با تأثیر و تعامل اجزای عالم هستی قابل قیاس نباشد.»
از دیگر پرسش‌های مطرح شده در حلقه حاضر، تفاوت بین دانشنامه و دایرةالمعارف بود. در ابتدا خانم دکتر افراشی به این نکته اشاره نمودند که اگر از بٌعد معنی‌شناسی و اصطلاح‌گزینی به مسئله بنگریم، دایرةالمعارف اصطلاح مناسب و صحیح‌تری می‌باشد. زیرا انواع روابطی که می‌تواند بین اطلاعات وجود داشته باشد را نشان می‌دهد، ولیکن دانشنامه به لحاظ واژه‌شناسی، صرفاً فهرستی از اطلاعات بوده، در حالی‌که دایرةالمعارف با جهان اطلاعات سر و کار دارد. آقای دکتر اسمعیلی ضمن اشاره به تفاوت بین «دانش» و «معرفت»، بیان کردند که شمول دایرةالمعارف از دانشنامه وسیع‌تر است و «معرفت» اعم از «دانش» است و به نوعی بخشی از سنت تمدنی ماست.
دکتر بهلولی نیز به تاریخچه واژه‌ها و معانی مرتبط با دایرةالمعارف و دانشنامه اشاره کردند و به تأثیر آموزش و تربیت در انتقال معارف به نسل‌های جدید پرداختند. همچنین ایشان ضمن مطرح کردن جنبه‌های آموزشی دایرةالمعارف‌‌های قدیم، معتقد بودند که این آثار معمولاً شامل سوالاتی برای تقویت یادگیری به‌شمار می‌رفتند. همچنین به‌نظر ایشان کمتر از دو دهه است که در ادبیات موجود ایران، واژه دانشنامه رایج گردیده است. ایشان به رویکرد قیاسی خانم دکتر مشیری در زمینه دانشنامه‌نگاری پرداخته و بیان کردند که این رویکرد به صورت خوشه‌ای و زنجیره‌ای اطلاعات را به هم مرتبط می‌کند و به خواننده کمک می‌کند تا از اطلاعاتی که نمی‌داند آگاه شود.
در پایان جلسه مقرر گردید که در جلسات آینده به‌منظور غنای بیشتر حلقة پژوهشی علاوه بر مطالعه و بررسی کتاب، فیلم‌ها و پادکست‌های مرتبط با بحث دانشنامه‌نویسی نیز مورد استفاده قرار گیرد.
نظر شما :