گزارش نشست تخصصی «روش پژوهش و جست‌وجو در منابع دیجیتال فلسفی»

گزارش نشست تخصصی «روش پژوهش و جست‌وجو در منابع دیجیتال فلسفی»

گروه فلسفه‌ی اسلامی پژوهشکده‌ی فلسفه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در روز دوشنبه 22 آبان‌ماه 1402 ساعت 10 تا 12 نشستی تخصصی با عنوان «روش پژوهش و جست‌وجو در منابع دیجیتال فلسفی» با سخنرانی دکتر مهدی اسدی در سالن ادب برگزار کرد که در ابتدای جلسه، سرکار خانم دکتر کمالی‌زاده ضمن سلام و خوشامدگویی و عرض تبریک به مناسبت روز فلسفه، بیان داشتند که امروزه منابع دیجیتال جایگزین منابع کاغذی شده‌اند و فرایند تحقیق را برای دانش‌پژوهان و اساتید و... تسهیل کرده‌اند و ما نیز باید توانایی خود را در این زمینه افزایش دهیم.

سپس  از آقای دکتر اسدی جهت ایراد سخنرانی دعوت به عمل آوردند که دکتر اسدی نیز پس از سلام و خوشامدگویی به حضار، شروع به سخنرانی نمودند که در این‌جا خلاصه‌ای از آن جلسه گزارش می‌شود.

مقدمه

با پیش‌رفت فناوری اطلاعات و علوم رایانه‌ای اﺑﻌﺎد زیادی از زندگی انسانی دچار تحول شده و سرعت انجام بسیاری از کارها بیش‌تر و بیش‌تر شده است. از آن‌جا که پژوهش در زمینه‌های علمی و از جمله فلسفی نیز از این قاعده مستثنا نبوده است، همین امر اقتضا می‌کند دانش‌جویان و اساتید، با به‌روزرسانی اطلاعات رایانه‌ای مرتبط با منابع دیجیتال، از روش‌های نوین پژوهش و جست‌وجو بهره‌گیرند تا به سرعت و دقت پژوهش‌های علمی خود بیافزایند. از این‌رو، این نشست تخصصی با تکیه بر آشنایی بیش‌تر با منابع دیجیتال فلسفی (فارسی و غیرفارسی) به این می‌پردازد که چگونه سرعت و دقت پژوهش‌های فلسفی خود را به‌نحو قابل‌توجهی افزایش دهیم. در زیر خلاصه‌ای از این نشست گزارش می‌شود.

در این نشست تخصصی هم جست‌وجو در منابع دیجیتال فارسی و عربی فلسفه‌ی اسلامی مورد بررسی قرار گرفت و هم منابع دیجیتال انگلیسی فلسفه‌ی غرب. از این جهت این نشست برای پژوهش‌گران فلسفه‌ی تطبیقی کاربردی‌تر است. مباحث نیز از جست‌وجوهای ساده‌تر در منابع شناخته‌شده‌تر اینترنتی و نرم‌افزارهای نور (مانند منطق، حکمت اسلامی، عرفان اسلامی، کلام اسلامی و ... ) شروع شد و در نهایت به مباحث و جست‌وجوهای پیچیده‌تر و پیشرفته‌تری انجامید که از این راه‌های عادی قابل‌انجام نبوده و حتماً باید از طریق نرم ابزارهای پیشرفته‌تری مانند dtSearch Desktop انجام شود تا جست‌وجوهای پیش‌رفته و فوق‌پیش‌رفته انجام‌پذیر باشد.

منابع دیجیتال فارسی و عربی

دکتر اسدی قبل از اصل بحث، مقایسه‌ای اجمالی با روش سنتی انجام دادند. در روش سنتی برای نوشتن یک مقاله یا پایان‌نامه یا کتاب باید چندین «ماه» به جمع‌آوری کتب بپردازیم و آن‌ها را تورق نماییم تا شاید واژه‌های کلیدی مورد نظر تحقیق خود را در صفحات پراکنده‌ی این کتب بتوانیم بیابیم. در این روش بسیاری از کتاب‌ها که واژه‌های کلیدی مورد نظر پژوهش ما در آن آمده است معمولاً هرگز مورد مطالعه قرار نمی‌گیرد و مطالب مربوطه پیدا نمی‌شود. ولی در روش جدید با چند «دقیقه» جست‌وجو در منابع دیجیتال فلسفی مطالب بسیار بیش‌تری در مدت زمان بسیار کم‌تری به دست می‌آید. پس تنها کافی است با یکی دو ماه تحلیل مطالب بتوانیم مقاله‌ای پژوهشی بنویسیم.

امروزه کتاب‌خانه‌ی دیجیتال نور آشناترین منبع دیجیتال معتبر برای جست‌وجو و پژوهش در فلسفه‌ی اسلامی است که حتی جست‌وجوهای اندک پیشرفته‌ای نیز می‌توان در آن انجام داد:

کتابخانه دیجیتال نور - صفحه اصلی (noorlib.ir)

منبع دیجیتال یادشده افزون بر قسمت آنلاین بالا نرم‌افزارهای متعددی نیز در زمینه‌ی علوم عقلی عرضه کرده است که از طریق آن‌ها به‌صورت تخصصی‌تر و پیش‌رفته‌تری می‌توان به جست‌وجو در منابع فلسفی پرداخت:

فهرست نرم افزارها  (noorsoft.org)

منبع دیجیتال آشنای بعدی نورمگز است که جست‌وجوی پیش‌رفته‌تری دارد و با انتخاب گزینه‌ی مناسب می‌توان تنها در عنوان یا تنها در کلید واژه و چکیده‌ی مقالات فلسفی - کلامی نیز جست‌وجو کرد:

noormags.ir

ولی اگر صرفاً در پی یافتن پیشینه‌ی تحقیق نباشیم و نخواهیم تنها به دنبال مقالات نوشته‌شده با عنوانی خاص باشیم، می‌توانیم در متن مقالات نیز جست‌وجو کنیم.

در سایت مرکز نور قسمت‌های دیگری نیز هست که کمابیش زیاد مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ مانند بخش سمیم نور (مشابه‌یاب) و بخش پایان‌نامه‌ها. از سمیم نور، علاوه بر مشابهت‌یابی مقالات، برای پژوهش نیز می‌توان استفاده کرد. به این صورت که، به‌جای جست‌وجوی یکی دو کلمه، مثلاً یک پاراگراف از ملاصدرا را در این‌جا جست‌وجو می‌کنیم تا تأثر او از گذشتگان یا تأثیر او بر آیندگان را بررسی نماییم.

سمیم نور (samimnoor.ir)

گرچه بخش پایان‌نامه‌های مرکز نور (نور داک) در قیاس با ایران‌داک (گنج) چندان غنی نیست، ولی پایان‌نامه‌هایی در این‌جا وجود دارد که در آن‌جا نیست. پس این دو مکمل هم هستند و باید در کنار هم مورد استفاده قرار گیرند:

پایان‌نامه‌ها (noordoc.ir)

گنج (irandoc.ac.ir)

در منابع فارسی دو سایت تخصصی نیز در زمینه‌ی اصطلاحات و کلید واژه‌ها و نمایه‌های فلسفی وجود دارد. سایت پایگاه اصطلاحات علوم عقلی اسلامی از این جهت حتی از نرم‌افزارهای مربوطه‌ی نور نیز تخصصی‌تر و غنی‌تر است:

پایگاه اصطلاحات علوم عقلی اسلامی، اصطلاحنامه، درختواره، نمایه (iki.ac.ir)

سایت پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی نیز از روش مشابهی استفاده می‌کند ولی به اندازه‌ی سایت بالا عمیق و تخصصی نیست:

پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی (isca.ac.ir)

به جز موارد یادشده یکی دو منبع دیجیتال قابل‌اعتنا در زمینه‌ی فلسفه‌ی اسلامی نیز پیدا می‌شود. مثلاً نرم‌افزار مرقوم مجموعه‌ی آثار آقای جوادی آملی است که در زمینه‌ی فلسفه‌ی صدرایی بسیار قابل‌توصیه است:

منابع دیجیتال انگلیسی

در زمینه‌ی جست‌وجو در منابع دیجیتال فلسفی به زبان انگلیسی می‌توان از گوگل بوکز و گوگل محقق استفاده کرد. مثلاً در قسمت جست‌وجوی پیش‌رفته‌ی گوگل بوکز می‌توان واژه‌های مد نظر خود را جست‌وجو کرد. اگر کلید واژه‌های مورد نظر ما فلسفی محض نبودند می‌توانیم در بخش موضوع (subject) واژه‌ی philosophy را بنویسیم تا نتایج مرتبط‌تری پیدا بشود:

Advanced Book Search (google.com)

در گوگل محقق می‌توان در متن مقالات جست‌وجو کرد:

Google Scholar

پس از یافتن مقاله‌ی مورد نظر باید آن مقاله را از راه مناسب تهیه کرد وگرنه این‌جا نیز متن منابع به‌صورت کامل قابل‌مشاهده نیست. (البته می‌دانیم که پس از تحریم‌ها ایرانی‌ها بیش‌تر از libgen برای تهیه مقاله و کتاب انگلیسی استفاده می‌کنند.)

این دو بخش بالا تخصصاً برای جست‌وجو در فلسفه نیست ولی برای جست‌وجوهای فلسفی هم می‌توان از آن‌ها استفاده کرد.

سایت فیل‌پیپرز (PhilPapers) تخصصاً در زمینه‌ی فلسفه است و در این‌جا حدود ۲۸0۰۰۰۰ مقاله و کتاب فلسفی نمایه و معرفی شده است و حتی ۸۰۰۰۰ مقاله‌ی فلسفی نیز در این‌جا به صورت رایگان قابل دانلود است.

این سایت مهم فلسفی بخش‌های مختلفی دارد که بخش مقوله‌بندی‌های آن (categories) از بخش‌های مهم این سایت است و در ذیل هر یک از مقوله‌‌ها و مدخل‌ها کتاب‌ها و مقاله‌های مربوطه فهرست شده است. استفاده مداوم از این سایت کمک فراوانی می‌کند به این‌که موضوع مناسبی برای نوشتن مقاله و پایان‌نامه و کتاب پیدا کنیم؛ چه در زمینه‌ی فلسفه‌ی غرب و چه در زمینه‌ی فلسفه‌ی تطبیقی. حتی در زمینه‌ی فلسفه‌ی اسلامی نیز این‌جا بسیار سودمند است:

PhilPapers: Online Research in Philosophy

برای جست‌وجوی پایان‌نامه‌های انگلیسی نیز می‌توان از proquest استفاده کرد:

Dissertations (proquest.com)

اسدی پس از توضیح موارد بالا به این پافشاری کردند که متأسفانه در هیچ یک از منابع دیجیتال فلسفی یادشده جست‌وجوهای پیش‌رفته و فوق پیش‌رفته نمی‌توان انجام داد. برای این کار باید از نرم‌افزارهایی مانند dtSearch Desktop  استفاده شود. یکی از مزیت‌های این نرم‌افزار این است که در این‌جا هم‌چنین می‌توان در آن واحد در منابع مختلفی جست‌وجو کرد:

 نرم‌افزار GoldenDict++OCR نیز می‌تواند مکمل نرم‌افزار یادشده باشد و در زمینه‌ی یافتن توضیح برای اصطلاح‌های فلسفی (و غیر فلسفی) می‌توان از آن استفاده فراوانی برد:

اسدی در پایان جلسه به پرسش‌های حاضران نیز پاسخ دادند؛ پرسش‌هایی مانند نحوه‌ی جست‌وجوی هم‌زمان واژه‌های مترادف فلسفی در نرم‌افزارهای یادشده و بحث ولع در پژوهش و حد اشباع آن.