گزارش نشست همه گیری و تاریخ علم

به همت پژوهشکده مطالعات فلسفی و تاریخ علمِ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نشست تخصصی «همه‌گیری و تاریخ و علم» در تاریخ 28/4/1400 برگزار شد. گروه فلسفۀ علم و تکنولوژی و گروه تاریخ علم این پژوهشکده از آغاز همه‌گیری کرونا تلاش کردند در حوزۀ تخصصی خود به موضوع ورود کنند که گواه آن برگزاری چند وبینار، فراخوان ویژه‌نامۀ کرونا مجله فلسفۀ علم، انتشار مقالات و کتاب سهم خود را ادا کند. عضویت دو تن از اعضای این پژوهشکده، آقایان مقدم حیدری و منجمی، در فرهنگستان علوم پزشکی ایران و برگزیده شدن این پژوهشکده در «رویداد کرونا روایت» سازمان نظام پزشکی کشور نشان از آن دارد که تلاش‌های این پژوهشکده تأثیرگذار بوده و مورد توجه جامعه پزشکی هم قرار گرفته است.

در ابتدای این نشست، دکتر علیرضا منجمی، رئیس پژوهشکده مطالعات فلسفی و تاریخ علم گفت این پژوهشکده خود را ملزم می‌داند مسائل روز جامعه مورد مداقه قرار دهد و با مسأله‌مندی، نقد و  تحلیل فلسفی-تاریخی به فهم آنها و جستجوی رهیافت‌های نو یاری رساند. وی به نقد پژوهشگاه‌‌ها و مراکز تحقیقاتی در کشور پرداخت که صرفاً به دنبال چاپ مقالات در مجلات انگلیسی‌زبان هستند و نوشتن و سخن گفتن به فارسی را نکوهش می‌کنند. او افزود آنچه امروز در این نشست ارائه خواهد شد را باید در چارچوب حوزۀ میان‌رشته‌ای علوم انسانی سلامت فهم کرد که در تلاش است تا مسائل حوزۀ سلامت را در میان‌رشتگی علوم انسانی صورت‌بندی و فهم کند. فلسفۀ پزشکی، جامعه‌شناسی پزشکی، انسان‌شناسی پزشکی و تاریخ پزشکی در این سپهر جای می‌گیرند. او افزود تاریخ‌نگاری پزشکی بدون نظریه‌ها و مفاهیم فلسفۀ پزشکی نابسنده است و راهی نمی‌گشاید.    

سپس غلامحسین مقدم حیدری مدیر گروه تاریخ علم و دبیر علمی این نشست با این نقل قول از تامس کوهن ـ فیلسوف علم معاصر ـ در کتاب ساختار انقلاب‌های علمی سخن خود را آغاز کرد: « اگر تاریخ بیش از انبانی از داستان‌ها یا گاه‌شماری‌ها در نظر گرفته شود، می‌تواند دگرگونی سرنوشت سازی در تصورمان از علم به وجود آورد». او هدف این نشست تخصصی را بررسی همه‌گیری‌ها در تاریخ دانستند که قرار است تا به ابعادی از همه‌گیری‌ها در تاریخ بپردازد که کمتر از آن منظر بدان توجه شده است. او بیان کرد موضوع نشست موضوعی است معطوف به بحرانی که ما در حال حاضر با آن مواجهیم. بنابراین تاریخ علم مورد نظر در این نشست صرفاً بررسی تاریخی موضوعی در تاریخ پزشکی نیست بلکه با در نظر گرفتن مسئله کنونی جامعه جهانیـ همه‌گیری کووید19ـ می‌کوشد تا به برخی از ابعاد آن در همه‌گیری‌های دوره اسلامی بپردازد. او با اشاره به فراخوان ویژه‌نامۀ کرونا مجله فلسفه علم بر اهمیت مطالعات تاریخی همه‌گیری در فهم موقعیتی که در آن گرفتار آمده‌ایم، تأکید کرد.

 سخنران اول دکتر احمد فضلی‌نژاد دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شیراز بود که به تأثیر همه‌گیری طاعون در شیوه تاریخ‌نگاری‌های همه‌گیری در ابتدای تمدن اسلامی پرداخت و نشان داد که چگونه عوامل سیاسی در دوره بنی‌امیه و سپس بنی‌عباس بر شیوه‌های تاریخ‌نگاری همه‌گیری‌ها تأثیر گذاشته‌اند.

در سخنرانی دوم دکتر محمد صدر عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ علم بنیاد دائره‌المعارف اسلامی به چگونگی مواجهه با همه‌گیری طاعون در دوره قاجار پرداخت. او ابتدا به دستورالعمل‌هایی که حکومت جهت کنترل و مهار کردن طاعون وضع کرد تشریح کرد و سپس به پزشکان خارجی مقیم ایران در آن دوره از جمله تولوزان و تالیفات متعددی در خصوص طاعون در ایران پرداخت. در خاتمه وی به طبیبان سنتی آن دوره مانند حکیم ساوجی و تالیفاتش در باب طاعون اشاره کرد. دکتر حامد آرضایی عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق به‌عنوان سومین سخنران به لغت‌شناسی واژه «سرایت» که مفهوم محوری در بررسی یک همه‌گیری است، مورد توجه قرار داد. او نشان داد که مفهوم «عدوی» (سرایت) در تمدن اسلامی  سیر تطوری داشته است و برحسب زمان چه دلالت‌هایی را در بر گرفته است.  پس از آن، دکتر شهرزاد ایران‌نژاد، پژوهشگر پسادکتری موسسه خاورپژوهی استانبول، به استعارۀ عدوی از منظر تاریخ ایده‌ها پرداخت. او به بررسی مفهوم همه‌گیری نزد قسطابن لوقا پرداخت و استعاره « پیکان» را برای نشان دادن سرایت در آثار وی بررسی کرد. سخنرانی این پژوهشگر تاریخ پزشکی واجد این وجه نوآورانه بود که بر تاثیر استعاره‌ها در شکل گیری مفاهیم و آموزه های طب اخلاطی تاکید داشت.  در آخرین سخنرانی دکتر حمیدرضا نمازی رئیس موزه تاریخ علوم پزشکی ایران با اشاره به دو کتاب  هونیگزبام به این موضوع پرداخت که چگونه وی با مرور تاریخ یک صد سال گذشته نشان داده است که همه‌گیری‌ها، به طرزی غریب، به فراموشی سپرده شده‌اند. این عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، با تأمل بر مفهوم فراموشی در تاریخ، گذری بر تاریخ‌نگاری چینه‌ای میشل فوکو داشت و کوشید نشان دهد که فوکو ، چگونه با تأکید بر «رخداد» به مثابه امر سرپوش گذاشته شده، بر آن سر است تا گفتمان را با برملا کردن رخداد نقد کند. او سپس با مرور آثار ریف و ریکور در نهایت گفت به نظر می‌رسد، خاطره، یادسپاری و حافظه فردی و جمعی، بخشش و فراموشی اموری تأمل‌انگیز در تاریخ‌نگاری همه‌گیری‌اند.

در پایان بحث و تبادل‌نظر در پنل صورت گرفت که مدیریت آن بر عهدۀ دکتر حمیدرضا نمازی بود. در ابتدای پنل دکتر نمازی به بداعت و نوآوری این نشست اشاره کرد و افزود کنار هم قرار گرفتن متخصصان حوزه‌های مختلف تاریخ، تاریخ پزشکی، زبان عربی، فلسفۀ اسلامی، فلسفۀ علم، فلسفۀ پزشکی و اخلاق پزشکی نشان از رویکرد جدیدی در تاریخ‌نگاری پزشکی دارد. در پنل به شیوه‌های جدید تاریخ‌نگاری پزشکی اشاره شد و این موضوع مورد نقد قرار گرفت که چرا تاریخ پزشکی پیشامدرن متمرکز بر طبابت (به ویژه طب اخلاطی) است و تاریخ همه‌گیری و سلامت عمومی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.