نخستین نشست علمی گروه پژوهشی مطالعات زنان و خانواده برگزار شد
گزارش نشست «زنانه‌شدن سالمندی»
نخستین نشست علمی گروه پژوهشی مطالعات زنان و خانواده پژوهشکده علوم اجتماعی با محور «زنانه‌شدن سالمندی» بیست و سوم فروردین‌ماه 1404 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به‌دو صورت حضوری و مجازی برگزار شد. سخنرانان این نشست، دکتر حسام‌الدین علامه (عضو هیئت علمی جهاد دانشگاهی علوم پزشکی تهران) و دکتر مریم کوشا (پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) بودند و دبیری علمی نشست نیز بر عهده دکتر آمنه بختیاری بود.
در آغاز نشست دکتر بختیاری، با تبیین بحث سالمندی و ارائه آمار کوتاهی از آن در ایران گفت: افزایش جمعیت سالمندی یک پدیده جهانی است و بررسی‌های جمعیتی سازمان ملل متحد نشان‌داده که در سال۲۰۵۰، ۱۵٫۶درصد از جمعیت جهان ۶۵ساله و بیشتر باشند. اما چرا گفته می‌شود سالمندی در ایران زنانه شده است؟ شاید به‌نوعی پاسخ در بررسی روند تغییرات جمعیتی در کشور باشد. آمارها از تغییرات جزئی میان سهم زنان و مردان در تغییرات جمعیت طی سال‌های اخیر حکایت دارد، اما با نیم‌نگاهی به پیش‌بینی‌ها از جمعیت ایران طی سال‌های آینده می‌توان گفت که تغییرات بزرگی در راه است.
وی افزود: میانگین سنی در کشور ما در اوایل انقلاب ۱۶ سال بوده، اما اکنون به ۳۲ سال رسیده است و حدود ۲۰ سال آینده به ۴۲ سال و تا ۵۲ سال افزایش پیدا می‌کند. همچنین امید به زندگی از متوسط ۵۷ سال در سال ۱۳۵۵ به ۷۴ سال در سال ۱۳۹۵ رسیده است و اکنون ۷۷ سال را امید به زندگی می‌گویند. تعداد مردان سالمند در نیم قرن گذشته حدود 4.3 برابر شده، در حالی‌که تعداد زنان سالمند در این مدت حدود 4.8 برابر شده است. بنابراین زنان ۵۱ درصد از کل جمعیت سالمندان کشور را به خود اختصاص داده‌اند. پس آمارها هم نشان می‌دهد که سالخوردگی جمعیت ایران به‌‍سمت زنانه شدن است. از دلایل بارز آن می‌توان به بالاتر بودن امید به زندگی زنان نسبت به مردان اشاره کرد.
دکتر بختیاری اذعان کرد: بحث زنانه شدن سالمندی با توجه به ویژگی‌های خاص این گروه و مشکلات جدی آنها در حوزه‌های سلامت روانی و اجتماعی اهمیت می‌یابد. زنان سالمند به‌دلیل سبک زندگی نسبت به مردان از سلامت روانی و بهزیستی کمتری برخوردار هستند. آنها همواره مادران و همسرانی بودند که کمتر از هر چیز به سلامت خود اهمیت می‌دادند و حالا در سالخوردگی با مشکلات بسیاری مواجه هستند. همچنین زنان در سن سالخوردگی به‌دلیل سواد و مهارت کمتر از منبع درآمدی کافی هم برخوردار نیستند و در تأمین هزینه‌های خود به‌خصوص هزینه‌های بهداشت و درمان با مشکلات بسیار مواجه می‌شوند. حدود ۱۰.۴ درصد کل زنان را زنان سالمند ساکن مناطق روستایی و مناطق کم برخوردار تشکیل می‌دهند. این زنان در مقایسه با سایر زنان از خدمات بهداشتی و رفاهی کمتری برخوردار هستند. در شرایطی که حتی سالمندان بازنشسته که از مستمری ماهانه برخوردار هستند، دغدغه معیشت دارند. سالخوردگان فاقد مستمری ماهانه که از منابع درآمدی کمتر بهره می‌برند وضعیتی به مراتب دشوارتر را تجربه می‌کنند. بنابراین هنگامی که تعداد زنان سالمندی که کمتر از منابع حمایتی و درآمدی به شکل بیمه و مستمری استفاده می‌کنند، بیشتر شود در آینده‌ای نه چندان دور این گروه از جامعه را جزو گروه‌های پرخطر و آسیب‌پذیر جامعه مشاهده خواهیم کرد که نه تنها خود در معرض خطر هستند بلکه جامعه را هم با مشکلات بسیاری مواجه خواهند کرد. درواقع از حالا باید برای آینده چاره اندیشی شود.
تبیین وضعیت موجود سالمندان زن و راهکارهای پیشگیرانه در مواجهه با چالش‌های پیش‌رو
در ادامه نشست، دکتر علامه درباره «تبیین وضعیت موجود سالمندان زن و راهکارهای پیشگیرانه در مواجهه با چالش‌های پیش‌رو» سخن گفت. ایشان به پدیده سالمندی و زنانه‌شدن آن در ایران پرداخت و گفت: پدیده «سالمندی جمعیت» در ایران به‌دلیل افزایش امید زندگی (از ۵۲.۹ سال در ۱۳۵۲ به ۷۷.۷ سال در ۱۴۰۲)، کاهش نرخ باروری (از ۶.۶۳ در ۱۳۵۹ به ۱.۵۴ در ۱۴۰۲)، و مهاجرت جوانان در حال وقوع است. پیش‌بینی می‌شود تا ۱۴۳۵، ۳۳.۳ درصد جمعیت ایران سالمند باشد، با سهم غالب زنان.
دکتر علامه در تعریف زنانه‌شدن سالمندی گفت: روند افزایش سهم زنان سالمند نسبت به مردان سالمند به دلایلی همچون امید زندگی بالاتر و طول عمر بیشتر در میان زنان، که باعث می‌شود تعداد زنان سالمند و بالتبع، زنان سالمند تنها در جامعه بیشتر شود. سالمند تنها در مباحث جمعیت‌شناسی سالمندی، به فرد سالمندی که شب‌ها به تنهایی سر بر بالین می‌گذارد یا به‌صورت مستمر هیچ شخصی با او زیر یک سقف زندگی نمی‌کند (چه فامیلی و چه غیر فامیلی)، سالمند تنها گفته می‌شود ولی البته گاهی در عرف عامیانه، به سالمندی که بدون همسر زندگی می‌کند؛ یا به سالمندی که اطرافیان کمی دارد؛ یا احساس تنهائی و طردشدگی می‌کند هم، سالمند تنها اطلاق می‌کنند که عنوان درست این افراد، به‌ترتیب، سالمندان بدون همسر، سالمندان کم‌اطرافیان و سالمندان منزوی است.
وی ادامه داد: طبق آمار رسمی سال 1395، ۲۴ درصد زنان سالمند، تنها زندگی می‌کنند (۴ برابر مردان). این روند فزاینده تنهازیستی زنان سالمند، ناشی از عوامل متعددی مانند افزایش طلاق و تجرد قطعی، کاهش ازدواج مجدد زنان، امیدزندگی بالاتر و طول عمر بیشتر در میان زنان، کاهش بعد خانوار و حمایت خانوادگی و سندرم آشیانه خالی است. برخی از چالش‌های اصلی شامل عدم مستمری و فقر و یا درآمد محدود، دسترسی محدود به خدمات بهداشتی، انزوای اجتماعی و کمبود زیرساخت‌های مسکن و فقدان مدلهای نوین اقامتی است. راهکارهای پیشنهادی شامل تقویت بیمه‌های بازنشستگی و بیمه مراقبت مستمر، توسعه مراکز خدمات جامع روزانه، موقت و دائمی اقامتی و خدماتی، و برنامه‌های آگاهی‌رسانی برای تغییر نگرش‌های فرهنگی است. برخی از نیازهای زنان سالمند را می‌توان امنیت اقتصادی: درآمد پایدار، حقوق بازنشستگی کافی و حمایت مالی دولتی. دسترسی به خدمات بهداشتی: پوشش بیمه درمانی ویژه، مراقبت در منزل، و غربالگری سلامت. مسکن مناسب: سکونتگاه‌های امن، ارزان، و متناسب با شرایط جسمی سالمندان. حمایت اجتماعی و روانی: شبکه‌های حمایتی محلی، مشاوره روان‌شناسی و کاهش انزوای اجتماعی.آموزش و فناوری: افزایش سواد دیجیتال برای استفاده از خدمات آنلاین و ارتباطات مجازی.
همچنین وی برخی از چالش‌های زنان سالمند را به شرح زیر عنوان کرد:
-فقر و وابستگی اقتصادی: ۶۰ درصد زنان سالمند تنها زیر خط فقر نسبی زندگی می‌کنند
-کمبود زیرساخت‌ها: نبود مراکز مراقبت روزانه و سکونتگاه‌های اجتماع‌محور
-انزوای اجتماعی: کاهش تعاملات خانوادگی و فقدان شبکه‌های حمایتی غیررسمی
-مشکلات سلامت روان: شیوع افسردگی و اضطراب به دلیل تنهایی و احساس ناامنی
-نابرابری جنسیتی: دسترسی کمتر زنان به منابع ارثی و حقوق بازنشستگی
این عضو هیئت علمی جهاد دانشگاهی علوم پزشکی تهران در ادامه برخی از پیامدهای زنانه شدن سالمندی را به این موارد نسبت داد:
-افزایش فشار بر سیستم‌های رفاهی: ورشکستگی صندوق‌های بازنشستگی و کمبود تخت‌های بیمارستانی
-گسترش حاشیه‌نشینی: سالمندان مجبور به زندگی در مسکن‌های نامناسب یا غیراستاندارد
-کاهش نیروی کار جوان: تأثیر منفی بر اقتصاد به دلیل کاهش جمعیت فعال
-تغییر الگوی خانواده: جایگزینی حمایت‌های خانوادگی با خدمات دولتی
-افزایش هزینه‌های درمانی: نیاز به گسترش خدمات بهداشتی ویژه سالمندان
دکتر علامه در پایان سخنانش به راهکارهای مواجهه با پیامدها تحت عناوین ذیل اشاره کرد:
1.سیاست‌های حمایتی:
• تخصیص یارانه مسکن و کمک هزینه معیشت به زنان سالمند تنها
• ایجاد بیمه درمانی جامع با پوشش بیماری‌های مزمن
۲. توسعه زیرساخت‌ها:
• احداث دهکده‌های سالمندی و مراکز خدمات چندمنظوره
• راه‌اندازی سامانه‌های دیجیتال برای دسترسی به خدمات برخط
۳. توانمندسازی اجتماعی:
• برگزاری کارزارهای فرهنگی برای کاهش انگ اجتماعی نسبت به زنان سالمند تنها
• تشکیل گروه‌های خودیار و شبکه‌های حمایتی محلی
۴. اصلاح قوانین:
• بازنگری در قوانین ارث و بازنشستگی برای حمایت بیشتر از زنان
• تدوین سیاست‌های تبعیض مثبت در ارائه خدمات رفاهی
۵. آموزش و پیشگیری:
• آموزش مهارت‌های مالی و خودمراقبتی به زنان میانسال
• مشاوره قبل و بعد از بازنشستگی برای آماده‌سازی سالمندی مستقل
زنانه شدن سالمندی، بی‌ثباتی، چرخه‌های طرد و الزامات سیاستی
سخنران بعدی نشست، دکتر کوشا با موضوع «زنانه شدن سالمندی، بی‌ثباتی، چرخه‌های طرد و الزامات سیاستی» بود. ایشان با بررسی سیاست‌های کنونی در حمایت از زنان سالمند به شناسایی چالش‌ها و نیازهای این گروه، و ارائه توصیه‌های عملی برای بهبود کیفیت زندگی آنها پرداخت و از نظریه‌های اجتماعی، مانند نظریه نابرابری اجتماعی و نظریه طرد اجتماعی، برای تحلیل عمیق‌تر مسائل و چالش‌های زنان سالمند استفاده کرد و گفت: با افزایش امید به زندگی و تغییرات جمعیتی، سالمندی به یک چالش بزرگ در سیاست‌گذاری تبدیل شده است، به‌ویژه در مورد زنان سالمند که به‌دلیل طول عمر بیشتر و تفاوت‌های اجتماعی-اقتصادی با مسائل خاصی مواجه می‌شوند. زنان سالمند به‌دلیل نابرابری‌های اجتماعی ریشه‌دار و تبعیض‌های مبتنی بر سن و جنسیت با مشکلات جدی روبه‌رو هستند. قوانین و سیاست‌های کنونی قادر به برآورده کردن نیازهای خاص زنان سالمند نیستند. این گروه با نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی و همچنین چالش‌های روانی و اجتماعی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. با توجه به چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پیش‌روی زنان سالمند، سیاست‌های حمایتی جامع ضروری است.
دکتر کوشا در پایان سخنانش اذعان کرد: نیاز واضحی به سیاست‌های جامع و عملی برای ارتقاء کیفیت زندگی زنان سالمند وجود دارد. همچنین ایجاد چارچوب‌های حمایتی، افزایش دسترسی به خدمات بهداشتی و اجتماعی، و اجرای برنامه‌های توانمندسازی می‌توانند کیفیت زندگی آنها را بهبود بخشند و انزوای اجتماعی را کاهش دهند که درنهایت با این سیاست‌ها می‌توان جایگاه زنان سالمند را در ایران ارتقاء داد./پایان
ایتا
نظر شما :