گزارش نشست «دین، ارتباطات و تحولات نسلی در ایران»

هفتمین پیش‌نشست همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران» با عنوان «دین، ارتباطات و تحولات نسلی در ایران» با حضور دکتر مقصود فراستخواه و دکتر عبدالمجید مبلغی 20 آبان‌ماه 402 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
امر دینی و دگرگشت نسلی در ایران
در بخش اول این نشست دکتر فراستخواه در سخنانی با موضوع «امر دینی و دگرگشت نسلی در ایران» اظهار داشت: نسل‌ها بر اساس فضای ارزشی، چشم‌اندازها، تنش‌های هویتی و در مجموع پارادایم‌های مشترک ساخته می‌شوند.
وی در ادامه به تقسیم‌بندی نسل‌ها در آمریکا و سپس ایران پرداخت و با اشاره به نقش رسانه‌ها در این رابطه افزود: تکنولوژی و رسانه مهم است و اشیاء صرفاً ابزار نیستند، بلکه نگاه‌های ما و ذهنیت ما را تغییر می‌دهند. درواقع بر اساس نظریه کنش‌گر_شبکه، اشیاء هم کنش‌گر هستند و از دل آن امر گفتمانی و در نهایت امر اجتماعی ساخته می‌شود و مجموع اینها نسل را می‌سازد، لذا هر نسلی که ساخته می‌شود با یک رسانه پیش می‌رود، چنانکه پروتستانتیسم در اروپا نتیجه صنعت چاپ بود.
این پژوهشگر و استاد دانشگاه، به ناهمزمانی سیستم‌های تصمیم‌گیری، حکمرانی، فرهنگی و سیاسی با تحولات نسل جدید اشاره کرد. وی با ذکر ویژگی هایی همچون تعاملات دامن‌گستر، افقی شدن ایماژها، شفافیت زیاد، مراتب‌زدایی، یادگیری اجتماعی، به اشتراک‌گذاری و تکثرگرایی در دنیای جدید، ویژگی دینداری را نیز متأثر از این تغییرات دانست و خاطر نشان کرد: این نسل به‌دلیل سیالیت و ارتباطی بودن امور و در کنار آن چندمرکزی بودن زندگی، دین را با امر عرفی، علم، هنر و دیگر امور ممزوج کرده است.
این پژوهشگر دینی به ویژگی‌های دیگر دینداری نسل جدید اشاره کرد و افزود: در این نسل به جوهره معنوی دینداری توجه می‌شود و دین با اخلاق سنجیده می‌شود. در عین حال با دین حاضر در مناسک مذهبی گرم و پر احساس همراه با حاشیه‌های سرگرم‌کننده و نمایشی همراهی دارند. درواقع دین ورزیِ الاستیکی و کش‌سان شکل گرفته است و حسب مقتضیات هر کس شخصی می‌شود، لذا با جوانانی روبه‌رو هستیم که لذت و حال برایشان مهم است. دکتر فراستخواه ضمن تأکید بر اینکه نسل جوان به دین و دینداری قائل است، گفت که این نسل، اعتقاد به سبک زندگی اختیاری دارد.
وی در بخش پایانی به پنج جریان رسانه‌ای دین اشاره کرد که عبارتند از: جریان نخست، جریان رسمی و نهادی دین است و باوجود اینکه انواع پشتوانه‌های قدرت و ثروت را در اختیار دارد، اقتدار معنوی کمی دارد. جریان دوم، جریان سنتی دین هست که هنوز گرم است و در قالب ارتباطات هیأتی شکل می‌گیرد. جریان سوم، عرف‌گرایی دینی است. جریان چهارم یک نوع دین اجتماعی است. در نهایت جریان پنجم است که به‌نوعی معنویت‌گرایی همچون شبه دین، انرژی‌درمانی و... قائل است.
فراستخواه در پایان سخنانش با اشاره به شکل‌گیری «دینِ بی‌شکل و چندتکه» تأکید کرد: مطالعه امر دینی، مطالعه‌ای امروزین به‌حساب می‌آید و به‌کارگیری روش‌های نوینی همچون پدیدارشناسی برای شناخت تا صورت‌های نامشخص دینداری مناسب و مفید معرفی هستند.
فقه و زیست‌جهان ایرانی
در ادامه نشست، دکتر عبدالمجید مبلغی در سخنرانی خود با عنوان «فقه و زیست‌جهان ایرانی»، فقه را در زیست‌جهان ایرانی حائز اهمیتی قابل توجه و کارکردی یگانه دانست که به فراخور ویژگی‌های تاریخی دستگاه فاهمه ایرانی، معرف بستری است که در بی‌توجهی به آن نمی‌توان به توسعه اندیشید و راهی به سمت پیشرفت گشود. مبلغی با اشاره به رویکرد به فقه، به اقتضای سرشت حکمت-پایه اندیشه ایرانی، پیش و پس از اسلام در ایران عنوان کرد: هنجارگرایی فقهی، به یک معنا، شاخصه نحوه تامل ورزی تاریخی و هویتی نزد ایرانیان بوده است. امروزه نیز با تکیه بر ظرفیت جامعه پذیری ناشی از فقه، می‌توان به ایجاد زنجیره ای از تحولات کمی و کیفی در جامعه امید بست و از آن به مثابه امکانی برای پیشرفت و توسعه کشور کمک گرفت.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه افزود: اگر به گذشته برگردیم اهمیت فقه را، صرف‌نظر از موضع نظری و مواضع دانشی خود، چونان امری پدیدارشناختی در ذهنیت کلاسیک ایرانی درخواهیم یافت و کانونی‌بودن آن را مورد وفاق همگان خواهیم دید. جامعه دانشی ما امروزه برخلاف سنت_آگاهی جاری در ذهنیت پیشینیان ما، دچار جهل مرکب درباره کارکرد و اهمیت فقه شده است. او در توضیح این موضوع گفت: ذهنیتی که اکنون میان ما فراگیر شده و از آن می‌توان ذیل عنوان نسیان تاریخی به درونمایه‌های سازنده و پردازنده سنت یاد کرد، پیامد نگاه‌های شرق‌شناسانه است. این نگاه‌های ناسازگار با گذشته و سنت ما، فقه را ناشی از تاریخ تحول آگاهی در غرب (و در ناآگاهی نسبت به جانمایه‌های حکمت_پایه سنت ایرانی) هم‌عرض عرفان، فلسفه، منظومات، منثورات و غیره قرار می‌دهد و قادر به تشخیص جایگاه کانونی فقه در ارتباط با دیگر رشته‌ها نیست. چنین برداشتی نزد ما به‌مثابه دستمایه‌ای برای حرکت به‌سوی آینده، ناتوان ظاهر می‌شود.
دکتر مبلغی در خاتمه سخنانش با رد پروژه‌های نواندیشی دینی بیان کرد: این پروژه‌ها برنامه‌های پژوهشی پرطمطراقی هستند که باوجود ارائه برخی نکته‌پردازی‌های افق‌گشا، از فهم مؤثر سنت بازمانده‌اند و به همین دلیل راه به جای تازه‌ای نگشوده‌اند./پایان