گزارش سومین نشست هم‌اندیشی گروه‌های گویش‌پژوهی: بررسی رهیافتی بر چگونگی مطالعۀ گویش‌ها

سومین نشست هم‌اندیشی گروه‌های گویش‌پژوهی با عنوان: «سومین نشست هم‌اندیشی گروه‌های گویش‌پژوهی: بررسی رهیافتی بر چگونگی مطالعۀ گویش‌ها» با همکاری گروه‌ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گروه‌های گویش‌شناسی پژوهشگاه علوم‌ انسانی و مطالعات فرهنگی و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، به میزبانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. در این نشست با حضور دکتر نجفی، رئیس‌ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دکتر حداد عادل، رئیس‌ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 15 مهرماه 1402 برگزار شد.

در آغاز مراسم، دکتر نجفی از فعالیت‌های علمی_پژوهشی دکتر ایران کلباسی، استاد پیشکسوت پژوهشکده زبان‌شناسی تجلیل و قدردانی به‌عمل آورد که حدود چهار دهه در زمینه گویش‌های ایران تلاش و فعالیت می‌کنند.

در ادامه دکتر سیروس نصراله‌زاده، رئیس پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه، ضمن خوشامدگویی به حاضران در جلسه شرحی درباره دو نشست پیشین ارائه داد و گفت: امیدواریم نتیجه این سه نشست به تداوم فعالیت‌های گویشی و تهیه پیکره گویشی بیانجامد و این‌که متأسفانه در این 80 سال نتوانستیم چنین پیکره‌ای فراهم سازیم! فعالیت‌های گروه گویش‌شناسی پژوهشکده زبان‌شناسی تداوم فعالیت‌های گویشی فرهنگستان دوم است که این فرهنگستان به حضور دکتر کیا فعالیت‌های گسترده‌ای در زمینه گردآوری و مطالعات گویش‌های ایرانی آغاز کرد و پس از انقلاب بخشی از این مجموعه، در قالب نوارهای کاست به میراث فرهنگی برده شد.

دکتر نصراله‌زاده  افزود: بخشی از گویش‌های ایرانی در ایران کنونی در اصل بخشی از جهان ایرانی است که وظیفه داریم به هر دو بپردازیم. وی در ادامه ضمن توضیح در مورد اهمیّت تهیه پایگاه داده‌ای برای گویش‌های ایرانی و اقدامات اولیه پژوهشگاه در این خصوص، به ارائه آمار از فعالیت‌های پژوهشکده زبان‌شناسی در حوزه گویش‌شناسی پرداخت به این صورت‌که بین 10 تا 15 درصد از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های کارشناسی ارشد و دکتری در این پژوهشکده به بررسی گویش‌ها تعلّق دارد و در کتابخانه تخصصی پژوهشکده، کتاب‌های متنوع در حوزه مطالعات گویشی موجود است.

در ادامه دکتر امید طبیب‌زاده، مدیر گروه گویش‌های ایرانی پژوهشکده زبان‌شناسی، از طرح پژوهشی خود با عنوان توصیف رده‌شناختی نظام واجی زبان فارسی سخن گفت که از آن می‌توان در مقام انگاره‌ای برای توصیف رده‌شناختی نظام‌های واجی دیگر گویش‌های ایرانی استفاده کرد. وی همچنین از اهمیّت کتاب «فرهنگ توصیفی گونه‌های زبان‌های ایرانی» اثر دکتر ایران کلباسی سخن گفت و نیز خبر داد، قرار است به‌زودی کار ضبط و تحلیل داده‌های این کتاب با همکاری دکتر رستم‌بیک و دکتر مقیمی صورت پذیرد.

دکتر حداد عادل: از موازی‌کاری جلوگیری کنیم

در ادامه دکتر حداد عادل، در این نشست با ابراز خرسندی از برداشته‌شدن گام‌های مؤثر در حوزۀ گویش‌پژوهشی در طول یک‌سال گذشته، تصریح کرد: پیش از این می‌دانستیم فعالیت‌ها در حوزۀ گویش‌شناسی در چند مؤسسه در حال انجام است اما متأسفانه این فعالیت‌ها به‌صورت جزیره‌ای بود و هر سه سازمان عملاً از فعالیت و روندی که در پیش گرفته‌ بودند، بی‌اطلاع بودیم، اما خوشحالم که توانسته‌ایم گامی در جهت هم‌گرایی این فعالیت‌ها برداریم.

وی در ادامه افزود: در جایی‌که نمی‌توانیم تغییر در ساختارها به‌وجود بیاوریم، می‌توانیم با همکاری یکدیگر کارهای خوبی انجام دهیم. با چنین هدفی برای مشارکت سه مؤسسه دربارۀ گویش‌پژوهی تصمیم گرفته شد تا نشست‌های مشترک و تخصصی گویش‌شناسی هر سه ماه یک‌بار پیگیری شود.

 دکتر حدادعادل تصریح کرد: اگر بخواهیم کتابخانه‌ای از فعالیّت‌های گویشی در ایران راه‌اندازی کنیم که با همت علاقه‌مندان به گویش و نه لزوماً گویش‌شناسان نوشته شده باشد، تعداد کتاب‌های آن به بیش از یک هزار جلد خواهد رسید. رئیس‌ فرهنگستان زبان و ادب فارسی با تأکید بر تقسیم کار و همکاری سه مؤسسه فرهنگستان زبان و ادب فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری گفت: اگر هر مؤسسه بر اساس فلسفۀ وجودی خودش عمل کند و از منظر خاصی به گویش نگاه کند و دستاوردها را در اختیار دو نهاد دیگر قرار دهد، از موازی‌کاری نیز جلوگیری می‌شود و نگاه‌های متفاوت موجب می‌شود تا پژوهش‌های گویش‌شناسی کامل شوند.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در بخش دیگر از سخنانش به ضرورت تأمین بودجۀ گردآوری گویش‌ها از سوی دولت تأکید کرد و گفت: گردآوری گویش‌ها و تدوین اطلس زبانی بسیار اهمیت دارد و اتفاقاً با اینکه کار ارزشمند و بزرگی است، اما آنچنان بودجۀ کلانی نمی‌خواهد.

در ادامه دکتر محمّد دبیرمقدم، معاون پژوهشی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با بیان بخشی از نتایج صورت‌گرفته در جلسات پیش از این نشست گفت: طی جلسۀ مشترک با حضور نمایندگان سه نهاد، برخی از موارد برای دستور کار این نشست مشخص شد. باید تمام مواردی که در نشست‌های پیشین در دستور بوده، پیگیری شوند. وی درباره گردآوری زبان‌ها و گویش‌های محلی ایران و تدوین شیوه‌نامه‌ای کامل و مورد تأیید هر سه نهاد برای گردآوری گویش‌ها، مشارکت در تدوین و تکمیل پیکره گویشی، تهیه بانک اطلاعاتی صوتی زبان‌ها و گویش‌ها و همچنین مشارکت نهادهای مرتبط در تهیه اطلس زبان ایرانی را از موارد مورد تأیید عنوان کرد. پیشنهادی که ارائه کردند حوزه‌بندی مطالعات گویشی توسط سه مؤسسه جهت تقسیم کار بود.

دکتر مژگان اسماعیلی، رئیس پژوهشکدۀ زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری با اشاره به تاریخچۀ فعالیت این مرکز دربارۀ گویش‌پژوهشی گفت: سابقۀ تدوین اطلس زبانی ایران که در پژوهشگاه میراث ‌فرهنگی در دست تدوین است به دهۀ 50 و طرح «فرهنگ‌ساز» می‌رسد و پژوهشگاه علاوه بر آنچه از طرح «فرهنگساز» به میراث‌ فرهنگی سپرده شده باوجود کمبودها با تلاش و پیگیری بر این گنجینه افزوده است.

او با استقبال از مشارکت در تکمیل اطلس زبانی کشور و تقسیم کار در این باره، کمبود بودجه، نیروی انسانی، تغییر مدیریت‌ها و مهاجرت را تنها برخی از مشکلات سر راه این طرح دانست و گفت: باید بتوانیم با بیان اهمیت موضوع، سازمان برنامه و بودجه را برای تأمین بودجۀ مجزا به‌منظور اجرای این طرح کلان و ملّی متقاعد کنیم.

در ادامه برنامه دکتر مسعود قیومی، عضو هیأت علمی پژوهشکده زبان‌شناسی درخصوص اهمیّت کاربرد رایانه در مطالعات گویشی و تهیه پیکره‌های گویشی توضیحاتی را ارائه کرد و گفت: در مطالعات گویشی که تاکنون انجام پذیرفته است، به تهیه یک پیکره گویشی منسجم ختم نشده است. وی افزود: با توجّه به اهداف سازمان‌های دیگر که به مطالعات گویشی می‌پردازند، هیچ‌کدام از سازمان‌ها پیکره تمام‌متن از یک گویش ندارد و از رایانه برای برچسب‌گذاری داده‌ها استفاده نشده است. پژوهشکده زبان‌شناسی برای اولین اقدام، ضمن تهیه یک پیکره زبانی متن پیوسته کوچک برای گیلکی و برچسب‌گذاری دستی آن در دو سطح بن‌واژه‌سازی و مقوله دستوری، به تهیه یک مدل پردازشی اقدام کرده است که می‌تواند در این دو سطح به برچسب‌گذاری داده‌های جدید دیده نشده گیلکی بپردازد که این امر بر کاهش زمان در برچسب‌گذاری حجم زیاد داده‌های مربوط به این گویش و آسودگی انسان با کاهش دخالت وی در فرایند برچسب‌گذاری بسیار مؤثر است.

دکتر فریار اخلاقی، مدیر گروه زبان و گروه رایج پژوهشکده زبان‌شناسی، متون و کتیبه‌ها در ادامۀ این نشست گفت: آنچه از گردآوری اطلس فرهنگستان دوم و سازمان جغرافیایی ارتش به میراث‌ فرهنگی رسیده حدود ۱۱هزار نمونۀ گویشی در قالب پنج‌هزار و پانصد نوار قابل دسترسی است که به‌صورت پرسشنامه‌ای حاوی 105 واژه و 36 جمله گردآوری شده است.

وی تصریح‌کرد: از سال ۱۳۸۰ تدوین اطلس زبانی در میراث فرهنگی شروع شد و در انجام این پروژه به منظور دستیابی به نمونه‌های زبانی یکدست از سراسر کشور و ایجاد امکان بهره‌برداری از نمونه‌هایی که دهۀ ۵۰ گردآوری شده بود با همان شیوه‌نامه و پرسش‌نامۀ طرح «فرهنگساز» فرهنگستان دوم در سراسر کشور فعالیت‌ را ادامه دادیم اما علاوه بر آن در هر روستا به ویژه از سال ۱۳۹۴ به این سو گردآوری نمونه‌های صوتی و در صورت امکان تصویری گفتار پیوسته از تک‌گویی گویشور یا مکالمۀ گویشوران را نیز در دستور کار قرار دادیم و 16هزار نمونه دیگر را گردآوری کردیم. همچنین 17 هزار نمونه گویشی آوانویسی شده است که در نرم‌افزار تهیه شده امکان جستجو و ترسیم نقشه گویشی فراهم آمده است. همچنین اطلس خراسان جنوبی، سمنان وکرمان تکمیل شده و اطلس لرستان، قم و تهران در حال انجام است.

آخرین سخنران این نشست دکتر آتوسا رستم‌بیک‌تفرشی، مدیر گروه زبان‌شناسی همگانی پژوهشکده زبان‌شناسی به اهمیّت تدوین اطلس زبانی و به‌کارگیری شیوه‌های نوین در تهیه پیکره‌های گویشی و مستندسازی گونه‌های زبانی ایران پرداخت. وی در بحث روش‌شناسی اطلس‌های زبانی به این نکته اشاره کرد که می‌توان با تشکیل کمیته علمی و بررسی موقعیّت جغرافیایی و زبانی استان‌ها یا شهرستان‌ها پیش از گردآوری داده، در مورد این موضوع که گردآوری از چه تعداد روستا یا با چه فاصله و تراکمی صورت گیرد، تصمیم‌گیری کرد.

در ادامه پژوهشگران حوزۀ گویش‌پژوهشی سه مؤسسه به بحث و تبادل نظر در خصوص فعالیت‌های آینده و همکاری‌های آینده پرداختند./پایان

تنظیم گزارش: میترا زمانی‌ها