گزارش سخنرانی«انسان در نقاشی عصر صفوی» و بزرگداشت پرفسور مائیس نظرلی

«انسان در نقاشی عصر صفوی»

دفتر همکاری‌های علمی بین‌المللی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری مدرسه عالی اقتصاد روسیه و بنیاد ابن‌‎سینا - مسکو و  انجمن ایرانی زبان روسی به مناسبت بزرگداشت پرفسور مائیس نظرلی، سخنرانی مجازی با عنوان جایگاه انسان در نقاشی عصر صفوی برگزار کرد. این سخنرانی که همزمان به زبان روسی نیز ترجمه ‌می‌شد، عصر دوشنبه 29 اردیبهشت 1399 ساعت19:30  تا 22 در محیط Adobe connect  و zoom  با حضور 80 نفر از علاقمندان به این حوزه مطالعاتی برگزار شد. 

در ابتدای جلسه خانم دکتر شکوه السادات حسینی (به نمایندگی از پژوهشگاه علوم انسانی) ضمن خوشامدگویی به حاضران در وبینار درباره سابقه همکاری های پژوهشگاه علوم انسانی با بنیاد ابن سینا و دانشگاه روسیه مطالبی ارائه کرد. در ادامه آقای دکتر هادوی (به نمایندگی از بنیاد ابن‌‎سینا - مسکو) شمه ای از شخصیت پرفسور مائیس نظرلی و فعالیت ایشان در زمینه هنر اسلامی بیان کرد و دکتر نیکی تنکو (به نمایندگی از مدرسه عالی اقتصاد مسکو) مقدماتی درباره برگزاری این جلسه بیان کرد و ترجمه همزمان به زبان روسی را بر عهده گرفت؛

سخنران این بزرگداشت، جناب دکتر حنیف رحیمی، عضو هیات علمی دانشکده هنر دانشگاه یزد، دارای دکترای تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی و متخصص تاریخ‌نگاری هنر نقاشی ایران بود.

چکیده این سخنرانی در ادامه خواهد آمد؛

«تمایز آشکاری در خصوص رابطه انسان و طبیعت میان نقاشی شرق (چین) و نقاشی اروپا وجود دارد. انسانِ نقاشی شرقی، مستحیل در طبیعت است و انسانِ اروپایی محور همه چیز و مسلط بر طبیعت. این رابطه اما در نقاشی ایرانی به تعادل و تعامل می­رسد و نقطه اوج این تعادل و تعامل انسان با طبیعت در بین مکاتب نگارگری ایران، در مکتب نگارگری صفوی ظهور و نمود پیدا می­کند.

اما نمود خود این انسان در سراسر مکتب صفوی یکسان نبوده و از تجسم انسانی نیمه­ خدا و مقدس تا انسانی زمینی و با نام و نشان و در نهایت انسان­هایی گمنام و بی­نام و نشان را در بَر می­گیرد. و این همه بازتاب تحولات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جامعه­ای است که شرایط مادی زندگی هنرمند را شکل داده و از این طریق راه به آثار نگارگری پیدا کرده ­اند.

دوره پرفراز و نشیب حکومت صفوی (1501-1722 م) ده پادشاه و سه پایتخت به خود دید. مؤسس سلسله یعنی شاه اسماعیل به سرعت به شخصیتی مقدس و پیچیده و اسطوره­ای برای اطرافیان خود (قزلباش­ها) تبدیل شد که با پادشاهان اسطوره­ای چون کیومرث (پیش­نمونه انسان ایرانی) و اسکندر مقایسه می­شد. به دنبال وی، پسر و جانشینش، شاه تهماسب نیز دست ­کمی از وی نداشت و با زهد و ورع خود و توبه­های مکرر به پادشاهی ایدئال مبدل شد تا آنجا که وی را با خسرو انوشیروان پادشاه مشهور و عادل و بهرام گور در دوره ساسانیان قیاس می­کردند. به دنبال یک سری کشمکش­ها و تضادهای داخلی بر سر جانشینی و افعال ناشایست و قبیحی که از پادشاهانی چون شاه اسماعیل دوم سر زد، این قدسیت از بین رفت و شاهان بسانِ انسان و نه مقدس و نه نیم ­خدا، انگاشته شدند و کمتر با نمونه ­های پیشینی تطبیق داده شدند. این موضوع در خصوص شاه عباس کبیر که خود را درگیر توسعه تجارت، اقتصاد و شهرسازی کرد و مدام در انظار مردم ظاهر می­شد، ملموس ­تر گردید. با تحولات اقتصادی گسترده در زمان شاه عباس کبیر، ساختار جدید شهری، رشد طبقه متوسط (یا اگر بتوان گفت طبقه بورژوا)، بین ­المللی شدن شهر اصفهان و رفت و آمد اروپاییان اعم از سیاسیون و تجار و ورود کالاها و ابزار جدید، تساهل مذهبی و ترکیب جمعیتی متکثر شهر اصفهان، شرایط مادی جدیدی به وجود آمد که نقاش را ناگزیر از تغییر کرد. شیوه جدید نقاشی (موسوم به فرنگی سازی) مورد پسند دربار شد و نگارگر خودخواسته از دربار فاصله گرفت و به بطن جامعه و طبقه متوسط رو آورد. این چنین و در میانه این شرایط است که رضا عباسی و انسان­های تک پیکره­اش، بوجود آمدند و شیوه وی صرفا توسط یک نسل از شاگردانش ادامه پیدا کرد. از آن پس نگارگری رو به خاموشی گرایید و جریان فرنگی ­سازی تا رسیدن به دربار قاجارها و سبک پیکره­ نگاری درباری تداوم پیدا کرد.»

این نشست با پرسش و پاسخ شرکت‌کنندگان و برگزاری بزرگداشت پروفسور مائیس نظرلی و پخش کلیپی از آثار و تالیفات او ادامه یافت.

پروفسور مائیس نظرلی جانگیراوغلو دکترای نقد هنر، پژوهشگر ارشد پژوهشگاه فرهنگ‌های شرقی، دانشگاه دولتی علوم انسانی روسیه و متخصص مینیاتور عصر صفوی بود که بیش از سی اثر از خود به جای گذاشته است. از جمله مقالات او می‌توان به «مسئله تفسیر روش خلاق نقاشان صفوی»، «مسئله بازسازی مجتمع چهل‌ستون اصفهان»، «زمینه تاریخی تصویرسازی ادبی»، «مشکلات تفسیر آثار فرهنگی شرق»، «کیهان شناسی و آفرینش در نقاشی صفوی قرن شانزدهم»، «سعادت نامرئی: مینیاتور و روان‌درمانی مسلمان»، «روح سلطنتی در نقاشی صفوی»، «زیبایی‌شناسی هستی و زیبایی‌شناسی متن در فرهنگ‌های خاورمیانه»، «عصمت؛ صفویان در مینیاتور تبریز قرن شانزدهم» و « هدف کاربردی کتاب مینیاتور دربار تبریز در قرن شانزدهم» اشاره کرد.کتاب  جهان دوگانه مینیاتور ایرانی: تفسیر کاربردی نقاشی دوره صفویه، به ترجمه عباس‌علی عزتی حاصل پژوهش‌های عمیق این نویسنده در هنر ایرانی است که انتشارات فرهنگستان هنر آن را در سال 1391 منتشر کرده است.

نسخه pdf فایل ارائه شده سخنران این نشست را از اینجا می‌توانید دانلود کنید.

جهت مشاهده یا دانلود وبینار اینجا کلیک نمایید