گزارش نشست "«بیت‌المقدس و مسجدالأقصی در احادیث حضرت امیرالمؤمنین امام علی (علیه‌السلام)»
مرکز تحقیقات امام علی (علیه‌السلام) پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در تاریخ یکشنبه 10 تیرماه 1403ش، میزبان نشست علمی با عنوان «بیت‌المقدس و مسجدالأقصی در احادیث حضرت امیرالمؤمنین امام علی (علیه‌السلام) بود. سخنران نشست دکتر کامیار صداقت ثمرحسینی عضو هیئت‌علمی پژوهشکده مطالعات سیاسی، روابط بین‌المللی و حقوقی و دبیر آن دکتر مالک شجاعی جشوقانی رئیس مرکز تحقیقات امام علی (علیه‌السلام) بودند.
سخنران ابتدا با تشکر از جناب آقای دکتر شجاعی و همکارانشان در مرکز تحقیقات امام علی علیه‌السلام؛ و نیز استادان و همکاران گرامی حاضر در جلسه، به تشریح چگونگی ورودش به مسئله «احادیث بیت المقدس و مسجد الاقصی» در کلام حضرت امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) پرداخت و توضیح داد در اوایل عملیات طوفان الاقصی اجتماعاتی در شهرهای مختلف ایران پدید آمد و وی بعینه در میدان انقلاب تهران با اجتماعی مواجه شد که مطالبه اعزام برای جهاد و دفاع از فلسطین را داشتند. اینجا بود که برایش این پرسش مطرح شد که اولین بار ایرانیان از چه زمانی چنین مطالبه‌ای را مطرح کرد‌ه‌اند؟ بدین منظور وی با مراجعه به اسناد بایگانی کتابخانه ملی ایران و جستجو در میان اسناد و مدارک شهربانی و وزارت وقت خارجه دوره پهلوی متوجه شد اولین مطالبه مردمی فراگیر برای اعزام به فلسطین در سال 1327 شمسی (دوره دولت پهلوی دوم) خصوصاً با سخنرانی آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی در 30 خرداد 1327 شمسی رخ داد و شهرهای بسیاری از قبیل تهران، قم، قزوین، کرمانشاه، شیراز، آبادان، اهواز، مسجد سلیمان، دزفول و ... شاهد اجتماعات بزرگ مردمی و ثبت‌نام برای جهاد در فلسطین بود. در آن زمان تنها فدائیان اسلام رسماَ از ثبت نام پنج هزار نفر خبر دادند و شاید این رقم در کل کشور به ده هزار نفر افزایش یابد. سخنران برای نمونه اطلاعیه فراخوان ثبت‌نام مجاهدان در مطب آقای دکتر حکیم شوشتری در اهواز زیر نظر حضرت آیت‌الله حاج سید علی کمالی را قرائت کرد که در ذیل گزارش شهربانی مورخ 25 / 3 / 1327 شمسی بایگانی شده است. استاد محمدرضا حکیمی نیز اشاره دارد که در آن سالها در فیضیه قم نیز دفتر ثبت نامی را برای ثبت نام مجاهدان آزادی فلسطین گشوده بودند، توجه شود که حرکت مردمی برای آزادی فلسطین پیش از ملی شدن صنعت نفت ایران (1329 شمسی) است و وقایع ضد استعماری در فواصل کوتاه زمانی خاصه از حیث بسیج مردمی، معمولاً با یکدیگر در ارتباط هستند و ارتباط میان ایندو از حیث بسیج اجتماعی موضوعی جالب‌توجه است.
دکتر صداقت افزود: به موجب سندی در سال 1312 شمسی انتشار اخبار فلسطین در آن روزگار مانند قیام شیخ عز الدین القسام که به شهادت وی و یارانش انجامید، در جراید و نشریات ایران از سوی دولت پهلوی اول ممنوع اعلام شده بود.
مشاهده این وضعیت پرسش جدیدی را برای سخنران ایجاد کرد و آن این بود که بازتاب این فعالیت‌ها در جراید فلسطینی (نظیر القدس، فلسطین، الدفاع، الجامعة العربیة، الجامعة الاسلامیة و ... ) چگونه بوده است؟ و آیا اصولاً آنان از آنچه در ایران اتفاق می‌افتاد و تلاش ایرانیان برای اعزام به فلسطین با خبر بودند؟ با تطابق تاریخ‌ها، اخبار مختلفی از دفاع مردم ایران در نشریات فلسطینی آن روزگار یافت شد و از جمله سخنرانی آیت‌الله کاشانی در تهران و نیز پوشش خبری گسترده‌ای که درباره آرای شیخ محمدحسین کاشف الغطاء درباره جهاد در فلسطین موجود بود. یکی از اخبار جالب توجه درباره امامت نماز جماعت توسط مرحوم کاشف الغطاء در مسجدالاقصی به منزله حرکتی آگاهانه برای وحدت اسلامی بود و از دیگر اخبار مهم، فتوای شیخ کاشف‌الغطاء در وجوب زیارت مسجدالاقصی بر مسلمانان بود که همگام با فتاوی علمای الازهر در دفاع از فلسطین صادر شده بود. حکم مسئله از حیث وجوب عینی دفاع بر کسانی که دچار حمله دشمن شده‌اند، مشخص و روشن است؛ اما زیارت مسجدالاقصی نیازمند مدارکی بود که توجه جدی به احادیث درباره بیت‌المقدس و مسجدالاقصی را الزامی می کرد. از این مدخل دکتر صداقت به‌منزله ریشه‌یابی مسئله فتوای شیخ کاشف الغطاء وارد برخی احادیث درباره بیت‌المقدس و مسجدالاقصی شد.
یک دسته از احادیث شریفه درباره سفر به سوی مسجد بیت المقدس در ذیل احادیث «شدّ رحال» هستند که وهابیان تعبیر نادرستی از آن بعمل آورده‌اند. طبرانی در المعجم الأوسط آن را از حضرت امیرالمومنین امام علی (علیه‌السلام) آورده است: شَدُّ الرِّحالُ إلَّا إلى ثلاثةِ مساجِدَ: مسجدی هذا والمسجِدِ الحرامِ ومسجِدِ بَیتِ‌المَقدِسِ» نور الدین علی الهیثمی در «مجمع الزوائد ومنبع الفوائد» به جای عبارت «مسجد بیت‌المقدس» از «مسجد الاقصی» تعبیر و دنباله‌ای را نیز بر حدیث آورده است: (ولا تُسافِرُ المرأَةُ فوقَ یومینِ إلَّا ومعَها زوجُها أوْ ذو محرمٍ)
حدیث فوق از بسیاری از صحابه روایت شده است که گاه در الفاظ مختلف ولی در معنا مشترکند که بار سفر به مساجد تنها به سوی سه مسجد بسته می‌شود: مسجد الحرام، مسجد الرسول و مسجد بیت المقدس. در حدیثی از ابوهریره از ایلیا (نام دیگر بیت المقدس) و تعبیر قصر از بیت الله وارد شده است و فرزدق شاعر اهل‌بیت (علیهم‌السلام) سروده است:
وَبَیتانِ بَیتُ اللَهِ نَحنُ ولاتُهُ
وَبَیتٌ بِأَعلى إیلِیاءَ مُشَرَّفُ.
فرزدق میگوید: «دو بیت هستند؛ یکی بیت الله (مسجد الحرام) که ما والیان آن هستیم و آن دیگری قصرى است مشرف به بالاترین نقطه شهر ایلیاء است.» در احادیث شیعه امامیه، از خانه‌های خدا تعبیر به قصر شده و در کنار سه مسجد فوق الذکر از مسجد کوفه نیز یاد شده است: چنانکه حدیثی از امیرالمومنین (علیه السلام) در أمالی شیخ طوسی است: «اربعة من قصور الجنة فی الدنیا: المسجد الحرام، و مسجد الرسول (صلی‌الله علیه وآله) و مسجد بیتِ المَقدِس و مسجد الکوفة» چهار قصر بهشتی در دنیاست: مسجد‌الحرام، مسجد‌الرسول و مسجد بیت‌المقدس و مسجد کوفه است.
سپس سخنران اشاره به پاره‌ای از احادیث در مفهوم آفرینش زمین و نیز طینت مؤمنان داشت که در آن‌ها به مکه؛ مدینه؛ کوفه و بیت‌المقدس (و در طینت زمینی بهشتیان: حائر حسینی) اشاره شده است.
پاره‌ای دیگر از روایات به فضلیت نماز در بیت المقدس باز میگردد. چنانکه در کتاب المحاسن از احمد بن محمد بن خالد بَرقی متوفای ۲۷۴ق است: «عَنْهُ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ: الصَّلَاةُ فِی بَیْتِ الْمَقْدِسِ أَلْفُ صَلَاةِ» و یا شیخ صدوق در کتاب ارزشمند مَن لایَحضَرُه اَلفَقیه از امیرالمومنین (علیه السلام) آورده است: «نماز در بیت‌المقدس معادل هزار نماز است و یک نماز در مسجد اعظم (مسجد جامع شهر) معادل صد نماز است و نمازی در مسجد قبیله (مسجد محله) معادل بیست و پنج نماز است و نمازی در مسجد بازار معادل دوازه نماز است و نماز مرد در خانه خود یک نماز است.» و از این دست روایات بسیار است و علامه عبدالحسین امینی در مجلد ششم «الغدیر فی الکتاب والسنة والادب» و علامه میرزا خلیل کمره‌ای در کتاب «بیت المقدس و تحول قبله» گلچینی از روایات مذکور را آورده‌اند.
از دیگر احادیث درباره بیت‌المقدس که خبر از غیب نیز می‌دهد، احادیث نبوی (صلی الله علیه وآله) در روشن کردن آتش و نذر زیت برای مسجد بیت‌المقدس است. (مسجد بیت‌المقدس پس از فتح بیت المقدس ساخته شد.) نیز احادیثی در بیان بیت‌المقدس به منزله سرزمین قیامت و رستاخیز و سرزمین یوم النشور (برانگیختن مردگان) وارد است. لازم به ذکر است که در منابع شیعی علاوه بر بیت‌المقدس به قم نیز به عنوان سرزمین محشر اشاره شده است، چنانکه از روایات فضل قم، از امام صادق علیه السلام وارد است که فرمودند: «محشر همه مردم بیت‌المقدس است جز یک سرزمین در کوهستان بنام قم که در همان گورشان حسابرسى شوند و از آنجا وارد بهشت شوند، سپس فرمود: اهل قم آمرزیدهاند ... و هر که هم عقیده آن‌هاست. (بحار الأنوار (ط - بیروت) ؛ ج57 ؛ ص218)
حال این احادیث را چگونه باید فهم کرد و فقه الحدیث آنان در نزد معاصران چگونه است؟ احادیث «لا تشد الرحال» به ما می‌آموزند که اولویت مسلمانان باید آبادانی و رونق مساجد محل زندگی‌شان است؛ اما برای زیارت آن چهار مسجد که امروزه در حساس‌ترین منطقه غرب آسیا قرار دارند، مسلمانان باید به جانب آن‌ها بشتابند. مثلاً در حدیثی نبوی که در عدة الداعی و نجاح الساعی از ابن فهد حلى و در بحار الانوار آمده و از احادیث منتخب در کتاب‌های معاصران نظیر «جامع الاحادیث شیعه» زیر نظر آیت‌الله‌العظمی بروجردی و یا مجموعه بزرگ «الحیاه» زیر نظر استاد محمدرضا حکیمی است؛ چنین آمده است:
«وَ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ مَلَکاً یُنَادِی عَلَى بَیْتِ الْمَقْدِسِ کُلَّ لَیْلَةٍ مَنْ أَکَلَ حَرَاماً مَا لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا» یعنی خدا را فرشتهاى است که هر شب بر فراز بیت‌المقدس بانگ بر مىدارد که: «هر کس حرام بخورد، خدا نه نماز نافله او را مىپذیرد نه نماز واجب را». در این حدیث عبادات منوط به صحت معاملات شده است؛ اما اینکه این حدیث از فراز بیت المقدس بانگ بر آورده می‌شود و نه جای دیگر، آیا پیامی در قبال تحولات فلسطین و مبارزه با رژیم غاصب صهیونیستی ندارد؟ و امروزه توجه را به سوی کشورهای اسلامی که با اسرائیل مبادلات اقتصادی دارند، جلب نمی‌کند؟
یا ناصر خسرو قبادیانی در سفرنامه خود اشاره به احادیث قیامت دارد و می‌نویسد: «گویند که دشت قیامت آن خواهد بود و حشر مردم آنجا خواهند کرد بدین سبب خلق بسیار از اطراف عالم بدانجا آمده‌اند و مقام ساخته تا در آن شهر وفات یابند و چون وعده حق سبحانه و تعالی در رسد به میعادگاه حاضر باشند.» مرحوم آیت‌الله کمره‌ای از احادیث قیامت بیت‌المقدس معنای دیگری را نیز متوجه شده است.
وی می‌نویسد: «اما لفظ سرزمین محشر و منشر شاید مراد نه سرزمین محشر قیامت است؛ بلکه شاید رستاخیز مبارزات ملل و موقعیت جهانی آن باشد که کانون تشنجات و انقلابات و سروصداها بوده و هست و تاریخ گذشته چنین بوده و آینده هم به حوادث بزرگی آبستن است. مسلمین نباید آنجا را مهمل بگذارند و از ترک آمد‌و‌شد خود بدان، آنجا را تحویل دیگران بدهند. مجموعه احادیث یاد شده به ما می‌گویند که باید چراغ مساجد چهارگانه مذکور همیشه روشن باشد و محل رفت‌و‌آمد مسلمانان باشد».
دکتر صداقت به اهمیت باهم دیدن احادیث و نگاه موضوعی به آن تاکید کرد چنانکه از احادیث «شدّ رحال» امویان علیه زبیریان بهره‌برداری می‌کردند و یا در کتاب غارات حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) در پاسخ به فردی که قصد سفر زیارتی به بیت‌المقدس را دارد، وی را به مسجد کوفه فرا می‌‌خواند؛ یعنی در اردوگاه اسلام بمان و این در سیاق جنگ‌هایی است که از سوی شامیان بر حضرت تحمیل شده است. سخنران در پایان سخنرانی به حکایت فتح بیت‌المقدس با مشاوره مؤثر حضرت امام علی علیه‌السلام اشاره کرد و سخنرانی با پرسش و پاسخ حضار گرامی و استادان ارجمند حاضر در جلسه به پایان رسید.
نظر شما :