گزارش نشست "نقد و بررسی کتاب «قرآن، هرمنوتیک و باطن در تشیع نخستین»"

در ابتدای نشست دکتر مالک شجاعی رئیس مرکز تحقیقات امام علی (ع) و دبیر جلسه ضمن خیر مقدم به حضار و تشکر از دکتر سید محمد هادی گرامی مألف کتاب، ضمن معرفی آثار و رزومه دکتر گرامی، به سابقه علمی ایشان اشاره کرده و اذعان داشتند کتاب ایشان با عنوان "«قرآن، هرمنوتیک و باطن در تشیع نخستین» که حاصل دو یا سه طرح پژوهشی ایشان است در سال  1402 منتشر شد و در ادامه آثار ارزشمند که در حوزه مطالعات حدیث با رویکرد خاصی که ایشان و بعضی از اساتید دنبال می کنند و آورده های مفهومی و روش شناختی دارند و بحث تاریخ انگاره و روش شناسی تاریخ انگاره در مطالعات اسلامی آورده تلاش و پژوهش های ایشان است.

شجاعی در ادامه به معرفی بخش های مختلف کتاب دکتر گرامی پرداختند و از ایشان دعوت به سخنرانی کردند.

دکتر سید محمد هادی گرامی ؛ عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات قرآنی و نویسنده کتاب اذعان داشتند: کتاب حاضر را در ادامه کارهای پژوهشی خود با همکاری اساتیدشان در حوزه تاریخ اندیشه اسلامی در حوزه تشیع تدوین کردند که نخستین پروژه در حوزه تاریخ کلام بود و دومین پروژه خود را پروژه دکتری در حوزه تاریخ اندیشه‌های حدیثی و سومین اثر تاریخ اندیشه‌های تفسیری معرفی کردند. در این کتاب دو جریان تفسیری اصلی در تشیع نخستین یعنی تاویلی گرایان و باطن‌گرایان معرفی شدند و تمایزات آنها برجسته شده است در حالی که در نگاه سنتی و کلاسیک یک مقدار مفاهیم تآویل و باطن را نزدیک به هم می‌بینیم ولی بین اینها تمایز گذاشته شده و نشان داده شده که از لحاظ جریان شناسی تاریخ اجتماعی چه جریان هایی در شیعه هوادار این گفتمان های تفسیری بوده اند و چه تطوری داشتند از سده 1، 2 و در نهایت نیمه اول سده سوم هجری.

وی افزود: در میان باطن گرایان یک باطن‌گرایی میانه‌رو وجود دارد و یک باطن‌گرایی رادیکال که توسط غلات مطرح شده است و باطن‌گرایی را به کل دین و کل شریعت توسعه می‌دادند و باطن را اصل دین تلقی می‌کند و ظواهر را فرع، ولی در میانه‌روها باطن‌گرایی در حوزه قرآن محدود می‌شد و باطن امری بود به طبع ظاهر که تفاصیل آن در کتاب درباره آن عرضه شده است.

وی ادامه داد: کتاب یک پیشگفتار مفصلی هم دارد که اینجانب سعی داشتم کوتاه تر شود اما تفصیلی شد درباره نگاه روش‌شناختی و تعاملش با بحث های خاور شناسان و تعاملش با سایر مباحث علوم انسانی که در ادامه تاملات روش شناختی است که در این حوزه صورت گرفته است و این یک گام به جلو است و چهار گونه تاریخ اندیشه‌نگاری را در حوزه کارهایی که در ایران معطوف به مطالعات اسلامی در قالب ترجمه و تألیف داریم،  معرفی می‌کند. تاریخ اندیشه‌نگاری کلاسیک، تاریخ اندیشه‌انگاری های روش‌زده، تاریخ‌ اندیشه انگاری شرق‌شناختی و تاریخ انگاره و اندیشه و در کتاب توضیح داده می‌شود تاریخ انگاره و اندیشه چه تمایزات و تشابهاتی با سه جریان پیشین دارد. در اینجا یک بابی برای گفت‌وگو و تامل با دوستان در رشته‌های مختلف علوم انسانی باز می‌شود که اینجانب این باب را رو به جلو می دانم.

در ادامه نشست شروین مقیمی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه به عنوان ناقد ایراد سخن کردند و اذعان داشتند مؤلف در مقدمه کتاب به چهار روش‌شناسی اشاره کردند؛ تاریخ‌نگاری کلاسیک، روش‌زده و شرق‌شناختی. مورد چهارم بدیلی است که ایشان آن را به عنوان روشی جامع فضائل روش های دیگر و مانع عیب و نقص‌های آنها معرفی کردند. اساسا بنده بر سر اصالت چنین تقسیم‌بندی‌هایی مناقشه دارم و باید مشخص شود چنین تقسیم بندی هایی چه میزان ماهوی و چه میزان صوری و فرمال هستند. مقیمی افزود الهیاتی که در آکادمی های مدرن به آن پرداخته می‌شود الهیاتی نیست که قدما به آن می‌اندیشیدند. بنابراین قدما مثل ما به قرآن نگاه نمی‌کردند. شاید مؤلف به این مسئله اینگونه پاسخ دهد این مشکلات در دانشگاه‌های غربی وجود دارد و ما به همین خاطر باید نگاه بومی داشته باشیم و این تاریخ انگاره و اندیشه اتفاقا کوششی بومی است برای ارائه دادن یک آلترناتیو چهارم که مشکلات آنها را نداشته باشد؛ ولی عرض من این است که این تفکیک‌ها در نهایت جزء تفکیک‌های صوری و فرمال نیست و همه ذیل اتفاق هابزی هستند.

وی ادامه داد: نویسنده تا زمانی که مرجعیت استعلایی وحی را در عمل به صورت وجودی نفی نکند نمی‌تواند به مطالعات تاریخی رو بیاورد و اساسا مطالعات تاریخی این را اقتضا می‌کند و تا امر استعلایی را به دست فراموشی سپرده نشود نمی‌توان تاریخ‌نگاری کرد و تاریخ انگاره نوشت.

در ادامه نشست محمد علی طباطبایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه به عنوان ناقد دوم ایراد سخن کردند نکته مثبت و قابل توجه کتاب و سپس 5 نکته ای که در نگاه نقادانه شان وجود داشت مطرح کردند. طباطبایی به عنوان نکات مثبت به  قلم پیراسته، پاکیزه، بدون ایهام و موجز و مفید، ساختار منطقی کتاب ، تفکیک کتاب به دو بخش متن اصلی و حاشیه‌ها ، پی‌نوشت‌های مفید و مهم ، دغدغه علمی نویسنده و سخت‌گیری علمی و نگاه نقادانه و جدی به کارهای محققان دیگر اشاره کرد و به عنوان نکات انتقادی اذعان داشت بخش زیادی از کتاب پیشگفتار و نگاه سلبی و انتقادی است در حالی که به شکل مهمتری به نگاه ایجابی خود نویسنده نیاز است.  این بخش دو مشکل ایجاد می‌کند؛ اول اینکه فضای کمی برای نویسنده باقی می‌ماند، دوم اینکه نقد های زیادی که نویسنده به دیگران وارد کرده است و خیلی از این نقدها متوجه خود نویسنده هم هست. مسئله دیگر بحث تاریخ گذاری گزاره ها یا گزارش هاست که در اثر نویسنده جایگاهی ندارد. در سراسر کتاب دو جیز دیده نمی شود یکی بحث نظری درباره اینکه ملاک تاریخ گذاری مؤلف چیست؟ و دومین چیزی که دیده نشد بکار گیری آن ملاک است. یکی دیگر از کاستی‌های کتاب این است که تبیین چرایی و چگونگی برآمدن یک جریان فکری و اندیشه‌ای در بستر تاریخی خودش در کار نویسنده دیده نمی‌شود و این حفره بزرگی است و بدون وجود این تبیین نویسنده صرفا یک توالی تاریخی ارائه می‌دهد. نکته آخر اینکه که استدلال های نویسنده در تفکیک بین جریان مفضل و جریان ابوبصیر به عنوان دو جریان تمایز به حدی که نویسنده بیان کرده است قانع کننده نمی باشد.

در ادامه نشست مالک شجاعی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی به عنوان آخرین ناقد در سه بخش نقطه نظرات خود را بیان کردند بخش اول نقاط قوت، بخش دوم ملاحظات مفهومی و روش شناختی در باب هرمنوتیک و بخش سوم نکات ناظر به متن کتاب با قید صفحات عنوان گردید. شجاعی مهمترین نقطه قوت کتاب را این نکته دانست که که یک دانش‌آموخته علوم قرآن و حدیث این گشودگی را از خودش نشان داده که توجه کرده در حوزه فلسفه و روش شناسی های جدید علوم انسانی چه اتفاقاتی مفهومی و روش شناختی افتاده است. نکته دیگر اینکه نویسنده در کنار دغدغه های آکادمیک، به آن دغدغه های فکری و شخصی هم می پردازند و شور و حرارت در کلام نویسنده دیده می شود و از دیگر نقاط قوت اثر نگاه به جریان های رقیب است و اینکه نویسنده چهار جریان تاریخ نگاری را مطرح کردند و در کنار جریان تاریخ نگاری کلاسیک، تاریخ نگاری روش زده و تاریخ نگاری شرق شناسانه، یک فضای جدیدی را باز کرده اند و  تحت عنوان تاریخ انگاره؛ ولی از دید نقادانه اوج تقلیل گرایی را در این تقسیم بندی نویسنده می توان دید.

شجاعی در ادامه در انتقاد به اثر دکتر گرامی گفت بین صد صفحه اول و دویست صفحه دوم گسستی احساس می شود که در اغلب رساله های دکتری این گسست قابل مشاهده است و این به خاطر فرمالیست آمرانه ای است که در سیاست های پژوهشی است. همچنین در این کتاب معلوم نیست هرمنوتیک مورد نظر مألف، هرمنوتیک روش‌شناسی است، هرمنوتیک دیلتای هست، هرمنوتیک متون مقدس است، هرمنوتیک فلسفی هایدگر و گادامر است، هرمنوتیک تجربه زیسته است. بنابراین تلقی نویسنده تلقی از هرمنوتیک مشخص نیست و معلوم نیست ایشان بر کدام تعریف از هرمنوتیک پایبند هستند.

در پایان دکتر شجاعی بیان داشتند ما هنوز تکلیف مان با دروه بندی کلام تشیع مشخص نیست. اینجانب درباره دوره بندی ها به آثاری که استاد محمد تقی سبحانی دارند به نظر بنده در بین معاصرین از همه منقط تر روایاتی هست که ایشان دارند در اینجا نویسنده اتکا نکرده اند به یک روایتی که حداقل برای خودشان روشن باشد. نکته انتقادی دیگر حجم بسیار زیاد نقل قول ها خصوصا در پی نوشت های کتاب است، به نظر می رسد بهتر است نقل قول ها از این کتاب ها فقط ارجاع داده شود.

در پایان نشست دکتر گرامی از ناقدان تشکر کردند و در پاسخ انتقادات گفتند اساسا تاریخ نگاری کلاسیک را معطوف به تاریخ نگاری های دوره مدرن و تاریخ نگاری های قدمایی را خارج از بحث دانسته و بحث چالش کلام و تاریخ یا الهیات و تاریخ را  بحث بسیار مهمی تلقی کرده و افزودند این تعبیر که الهیات در دانشگاه طور دیگه ای است شاید به این علت است که اطلاعات افراد دقیق نیست. گرامی در ادامه تأکید کرد اثر تحقیقی اش یک کار مدرن است  قطعا در فضای مدرن است ولی به گونه ی دیگری؛ آنچه که در رابطه با تحقیق یا خارج از حوزه تحقیق یک پژوهش هست در رابطه با وظیفه پژوهشی آکادمیک صحبت شد مقصودم دقیقا این بوده است. گرامی افزود در رابطه با آنچه به رودخانه حقیقت و ایمان گفته شد، به طور کلی به بحث های الهیاتی پرداخته است و نه به طور خاص ضمن اینکه الهیات را نه تنها کنار نگذاشته است؛ بلکه در کتاب خود تأکید کرده است که ما درون یک سیطره ی گفتمانی الهیاتی قرار داریم و مجبوریم با آن تعامل کنیم ولی تعامل کردن به معنای ضرورتا تاریخ نگاری مؤمنانه ایدئولوژیک نیست و با این دیالوگ تعامل شده است.همچنین در رابطه با حقیقت و ایمان از جنبه بسط تاریخی اش صحبت شده است و جنبه سایکولوژیکال دین مورد توجه نیست بلکه وقتی دین را تاریخی می بینید در مقام عرضه و دریافت دین بسط تاریخی داشته است یعنی هم از جانب شارع به تدریج عرضه شده و هم جامعه مؤمنان به تدریج آن را دریافت کردند لذا درکی که شما از تشیع دارید با آن درکی که شیعه قرن دو و قرن یک داشته با هم متفاوت است. گرامی در ادامه توضیح داد هر کس به ایمان و حقیقتی باور دارد و بدین معنا که وحی مرجعیت دارد ولی خوانش ها و فهم از وحی متفاوت است.

گرامی در ادامه توضیحاتی در رابطه با پینوشت ها و پاورقی های کتابگفت که به خواست ناشر بود که به انتهای فصل ها منتقل شد. سه نکته هم در مورد اینکه بهتر بود کوتاه تر باشه مطرح است، این حرف درست هست و می توانست کوتاه تر باشد یکی اینکه این گونه یا وضعیت عملی یا پراکتیکال تاریخ نگاری انگاره ای رافقط در این کتاب نبوده است و در آثار دیگری هم بوده است که می توان دید. نکته بعدی این است که این پیشگفتار، پیشگفتار طولانی ای بود و من چالش داشته ام که این بخش را در کتاب بیاورم و یا در قالب یک کتاب مستقل منتشر کنم در نهایت به این رسیدم و یک مسئله دیگر این است که یک بخش از این طرح که در رابطه با بحث تحریف و تنزیل بود حذف شده است و طبعا اگر آن اضافه می شد حس فربه بودن بخش های مقدماتی کتاب کمتر می شد.

گرامی در ادامه توضیحاتی در خصوص تاریخ گذاری تاریخی داد و افزود انتقاد مطرح این است که ا افراد از حوزه های دیگر مانند علوم سیاسی و علوم اجتماعی به حوزه مطالعات اسلامی ورود می کنند ولیکن هیچ نظری به مسئله ی تاریخ گذاری ندارند. ایشان در ادامه درباره دوره بندی های تاریخی اذعان داشت دوره بندی های تاریخی اثبات پذیر نیست و دفاع از این گونه ادعاهای تاریخی بر این اساس است که بهترین خوانش ارائه شده است.

گرامی در ادامه صحبت های خود در خصوص چرایی و چگونگی برآمدن جریان های تاریخی، توضیح داد به این موضوع کمتر پرداخته شده است چرا که اصل موضوع پرداختن به این جریان شناسی تاریخی برایشان با اهمیت بوده است و در این کتاب عمده نظر این بوده است. نویسنده در خصوص تفکیک تأویل گرایان و باطن گرایان یا جریان ابوبصیر؛ توضیح داد: اصل این جریان، جریان ... در دوره صادقین دانست و شواهد برای این مسئله کافی است.

در پایان دکتر گرامی در رابطه با نکات انتقادی دکتر شجاعی گفتند درباره بحث های هرمنوتیکی و گسست بین متن این مسئله قابل گفتگو است ولی نگاه بنده مخالفت با این گونه روش زدگی بوده است و نقدی که مطرح شده است به دلیل این انفصال بوده است و تلاش این بوده که این اتصال تا جای ممکن به نسبت کتاب های دیگر بیشتر باشد و قطعا این انفصال هم حس می شود، و این انفصال نه تنها در اثر بنده در آثار دیگر شاید کمتر بوده است و بنده در اثر خود دنبال هرمنوتیک تجربه ی زیسته بودم و هرمنوتیک تاریخ انگاره ای را طرح کردم.

گرامی ادامه داد در مورد دوره بندی های کلام شیعه بحث زیاد است و انتقادهای زیادی به دوره بندی های تاریخی آقای سبحانی دارم. گرامی همچنین در مورد حجم نقل قول ها که در حوزه مطالعات اسلامی، گفتند دکتر مهدوی راد تأکید بر درج نقل قول ها داشتند چرا که تحلیل ها و برداشت هایی از متون انجام شد که مخاطب تمایل دارد آنها را ببیند و در عین حال در بخش هایی ترخیص انجام شده است و فقط ارجاع به آدرس داده شده است.