نشست رویکردهای متن‌پژوهی در نهج‌البلاغه

نشست رویکردهای متن‌پژوهی در نهج‌البلاغه

شنبه 23/10/1402
سالن ادب

سخنرانان: خانم دکتر زینه عرفت پور

خانم دکتر معصومه نعمتی قزوینی

خانم دکتر مریم هاشمی

دبیر علمی: دکتر مالک شجاعی

در ابتدای نشست دکتر شجاعی رئیس مرکز تحقیقات امام علی (ع) و دبیر علمی نشست ضمن عرض سلام و خیر مقدم به حضار و علاقمندان حوزه فرهنگ و اندیشه و پژوهشگران، از قبول دعوت پژوهشکده زبان و ادبیات فارسی، پژوهشکده تمدن اسلامی و مرکز تحقیقات امام علی (ع) تشکر کردند و حسن اتفاق همزمانی برگزاری نشست های مرکز تحقیقات امام علی (ع) با مناسبت های مذهبی ابراز خرسندی کرده و افزودند میبایست برای شخصیت های بزرگ دینی امام محمد باقر (ع) و امام صادق (ع) به جهت ابعاد علمی و تربیتی که این بزرگواران در شکل گیری و تکوین هویت شیعی و اندیشه شیعی بسیار نقش آفرین بودند، یک نشست علمی و تخصصی گذاشته شود. شجاعی در ادامه یادآور شد سال های پیش آقای دکتر مرحوم داریوش شایگان که از بزرگان عالم فکر و فرهنگ ما هستند یک انتشاراتی داشتند با نام انتشارات فرزان روز که اکنون هم کارهایی را منتشر می کنند از خانم آرزینا لالانی با عنوان نخستین اندیشه های شیعی (تعالیم امام محمد باقر (ع))که خواندنی است  در حالی که فضای فکری حوزوی و دانشگاهی ما در مورد امام محمد باقر (ع) کمتر در این زمینه به نحو روشمند و در دیالوگ با مسائل معاصر ورود کرده اند؛ در بین معاصران ما مرحوم استاد مطهری ره یک گام های بلندی را در سیره پژوهی برداشتند به ویژه در کتاب سیری در سیره نبوی، کتاب سیری در سیره ائمه اطهار و در کتاب حماسه حسینی که سعی کردند یک بازخوانی نوین و روشمندی متناسب با دستاوردهایی که فرهنگ و علوم انسانی معاصر دارد از سیره اهل بیت (ع)داشته باشند. بعدها هم بزرگانی در این زمینه مثل آقای دلشاد تهرانی و در حوزه هم آیت الله سبحانی و بعد .... در تاریخ و سیره داشته است دانشنامه امام علی (ع) و حوزه های متفاوت مطالعاتی ولی آن بنیان گذاری ای که استاد مطهری کردند راهش کم رهرو ماند یعنی متناسب با اقتضائات زمانه سیره اهل بیت کمتر مطالعه شد، مرکز تحقیقات امام علی (ع) که ما افتخار می کنیم که ذیل نام بلند این بزرگوار یک خدمت حداقلی و ناقصی را انجام می دهیم با تصویب شورای پژوهشی پژوهشگاه در دوره جدید فعالیت های خودش محور اساسی فعالیت ها مناسبات سیره پژوهی و علوم انسانی است یعنی یک گفتگویی میان مباحث سیره پژوهی و تاریخ اسلام و مطالعات اسلامی با مطالعات جدید در حوزه علوم انسانی به حمدالله این برنامه راهبردی در شورای پژوهشی تصویب شده است و مرکز هم سعی کرده است در این نشست هایی که در دور جدید فعالیت هایش داشته این محور را مد نظر قرار دهد و به عنوان چراغ راه خودش و اولویت های اصلی خودش به پیش چشم داشته باشد. 

شجاعی در ادامه ضمن تبریک حلول ماه رجب از خداوند خواستار بهتر شدن حال جهان اسلام، حال منطقه و حال شدند و آرزو کردند به آموزه های حیات بخش اهل بیت نزدیک تر شویم.

دکتر شجاعی عنوان اصلی نشست را "رویکرد های متن پژوهی در نهج البلاغه" معرفی کردند و افزودند سه بزرگوار سخنران از اساتید برجسته پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی هستند که صاحب قلم و فضل و دارای رزومه های قوی علمی هستند؛ خانم دکتر عرفت پور و خانم دکتر نعمتی از پژوهشکده زبان و ادبیات با موضوعات تخصصی که ارائه داده اند و خانم دکتر هاشمی از پژوهشکده تمدن اسلامی هستند .

خانم دکتر مریم هاشمی به عنوان نخستین سخنران، سخنرانی خود با عنوان هرمنوتیک مؤلف محور و شاخصه های آن در نهج البلاغه ضمن سلام و خیر مقدم به ارائه سخنرانی خود پرداختند و اذعان داشتند تأمل بر کارکردِ معناشناختی پارادایم تأویل دستورگرا، به عنوان یکی از شاخصه های هرمنوتیک مؤلف محور، و به شیوۀ دستاوردهای دانشِ معناشناسیِ ادب عربی، فهم دال و مدلول هایِ تأویل دستورگرا در متن ادبی خطبه های نهج البلاغه است. به باور نظریه­پرداز آلمانی شلایر ماخر (1768-1834م.) در زمرۀ هرمنوتیست های مؤلف­محور، یکی از مبانیِ رویکرد مؤلف محوری در فهم متون مقدس (از جمله نهج­البلاغه) بر پارادایم تأویل دستورگرا متمرکز است. با اضافۀ دو قیدِ «معناشناختی» به پارادایم تأویل دستورگرا و قید «ادبی» به رویکرد مؤلف محوری هرمنوتیک، قبایِ این پارادایم بر ادبیات معناشناختی خطبه های نهج البلاغه نیز به لحاظ دو وجه زبان شناسی و تفسیر موجود در این کتاب، بسیار مناسب است.

در پارادایم تأویل دستورگرا، آگاهی، قصد و نیت‌ صاحب سخن در شکل‌دهی مـعنا سهم بسزایی دارد و معنای متن ادبی متون مقدّس، واقعیتی قائم به ذهنیت و فردیت مؤلف و وضع تولید خود‌ است‌ که مفسر و خواننده متن در جستجوی فهم معنای آن است. البته نگرش کلی ماخر در نهایت، این است که پارادایم تأویل روان شناخت گرا به عنوان شاخصۀ دوم هرمنوتیک مؤلف محور، بر تأویل دستورگرا غالب است.

هاشمی در ادامه سخنرانی خود افزود کارکردِ پارادایم تأویل دستورگرا به دو شکل اساسی قابل انجام است:

    تعریف دقیق‌ از یک گسترۀ معناشناختی خاص کـه مـیان مؤلف و مخاطب خاص متن،‌ مشترک است.

     معنای هر واژه در هر بند از نسبت آن واژه‌ با سایر واژگانِ متن دانسته می‌شود. این معانی ارتـباط درونـی نظام معنا را روشن می‌کند.

معناپژوهی در پارادایم تأویل دستورگرا معطوف به مطالعۀ معنایی، روش شناسی و زبان شناسی تفسیر است و به معانی و پیوند بین کلمات فردی مربوط است، البته نه با شکل یا ساختار زیبایی شناختی. نگاه به این نوع پارادایم، نگاهی «عینی گرایانه» Objectivism است که در این نوع تفسیر، معنا، مستقل از جهت گیری و دنیای ذهنی خوانندۀ متن عمل می کند و مفسّر‌ یا خواننده موظّف است که با رعایت ضوابط و روشمندی صحیح در تفسیر متن نهج البلاغه و با پرهیز از داوری و با رعایت بی طرفی علمی، در تلاش برای وصول به معنای متعیّن و عینی حاضر در ذهن مؤلف  باشد.

خانم دکتر زینه عرفت پور به عنوان دومین سخنران نشست، سخنرانی خود را با عنوان "تصویر پردازی هنری در نهج البلاغه بر اساس نظریه سید قطب ارائه کردند و ضمن بیان تعاریفی از مفهوم تصویر از نظر اندیشمندان و ناقدان قدیم و جدید؛ عناصر تصاویر پردازی هنری در نهج البلاغه را بر اساس دیدگاه سید قطب، در دو عنصر اصلی تخییل حسی (پندار سازی حسی) و هماهنگی هنری خلاصه کرد  و در قالب این دوعنصر اصلی و شاخه های فرعی آن ها، متن نهج البلاغه را از لحاظ زیباشناسی مورد بررسی و تحلیل قرار داد.  عرفت پور در ادامه بحث خود اذعان داشت از نگاه سید قطب «تصویر پردازی» بر مبنای اصل «تخییل حسی» استوار است و انواع تخییل حسی را در پنج دسته معرفی و تعریف کرد: تخییل حسی از راه تشخیص و تجسم، تخییل حسی از راه تصویرهای متحرک و پویا، تخییل حسی برآمده از عبارات، تخییل حسی برآمده از حرکات پی در پی، تخییل حسی از راه حرکت دادن به اشیای ساکن، وی در ادامه سخنان خود اذعان داشت بنا به اعتقاد سید قطب، اگر تصویر پردازی پایه اساسی شیوه بیانی قرآن است و «تخییل حسی و تجسم» از جمله ویژگی های بارز آن است، عامل دیگری هم در این میان وجود دارد که همان انسجام و هماهنگی هنری است. عرفت پور در ادامه به معرفی و توضیح انواع هماهنگی هنری پرداخت: هماهنگی در چینش عبارات، هماهنگی واژه با فضای تصویر، هماهنگی از راه تقابل میان دو تصویر، هماهنگی در ریتم موسیقیایی، هماهنگی در ترسیم تصویر، هماهنگی در ترسیم چهارچوب تصویر و هماهنگی کوتاهی یا بلندی صحنه ها با موضوع . ایشان بعد از تبیین عناصر تصویر پردازی هنری، این عناصر را در شاهد مثال هایی از متن نهج البلاغه مورد بررسی و تحلیل قرار دادند.

خانم دکتر نعمتی به عنوان سخنران سوم نشست سخنرانی خود با عنوان "تأملی در مطالعات نقدی ترجمه های فارسی نهج البلاغه" را ارائه کردند و بیان داشتند کتاب ارزشمند نهج البلاغه که در بردارنده سخنان گهربار امام علی (ع) است، در اواخر قرن چهارم هجری توسط شریف رضی گرد آوری شد. از آن زمان به بعد به روشنی نمی دانیم که نخستین بار این کتاب چه زمان و توسط چه کسی به زبان فارسی ترجمه شده است. درحال حاضر طبق اسناد قابل دسترس و معتبر، نخستین ترجمه فارسی نهج البلاغه متعلق به قرن دهم یعنی مقارن با حاکمیت صفویان است. دست کم می توانیم بگوییم اگر هم پیش از این ترجمه ای به زبان فارسی از نهج البلاغه وجود داشته، در گذر زمان از میان رفته و به دست ما نرسیده است. از قرن دهم تا قرن پانزدهم با تعداد کمی از ترجمه های فارسی نهج البلاغه روبرو هستیم تا اینکه از قرن پانزدهم یعنی از یکصد سال اخیر تحولی چشمگیر در سیر ترجمه های نهج البلاغه رخ داد. به طوری که در این بازه زمانی جریان ترجمه شتاب فراوانی گرفت و بیش از هشتاد ترجمه فارسی از این کتاب گران­سنگ ارائه شد. حرکت شتابان ترجمه در این دوره زمانی از جهت دقت و باریک بینی مترجمان، زبان ادبی، پایبندی به متن مبدأ یا مقصد، منظوم یا منثور بودن و ...با تنوع فراوانی همراه بود. افزون براین یکی از رویدادهای مهمی که در سالهای اخیر در این حوزه رخ داد، شکل گیری جریان نقد ترجمه های فارسی نهج البلاغه به موازات ارائه ترجمه ها بود. به طور تقریبی می توان گفت جریان نقد ترجمه های نهج البلاغه از سه دهه قبل آغاز شده است. این جریان از نقدهای ساده و سنتی آغاز و به تدریج از یک دهه قبل به سمت و سوی نقدهای روشمند و نظریه محور حرکت کرده است. به نظر می رسد پیدایش و گسترش دانش میان رشته ای مطالعات ترجمه در دنیا و تأسیس آن به عنوان یک رشته دانشگاهی در ایران، سبب چنین تحولاتی در این حوزه بوده است. نقدهای جدید هرچند نسبت به قبل، به نحوی روشمند و اصولی انجام می شود اما مطالعه و بررسی نقدهای­های صورت گرفته نشان دهنده برخی آسیب ها در این حوزه است. از جمه این آسیب ها می توان به عدم تسلط کامل ناقدان بر نظریه های جدید، محدودیت در دسترسی به منابع دست اول، محدود بودن بسترهای مطالعاتی، به کارگیری ناقص نظریه ها و عدم امکان تعمیم نتایج، تناقض در نتایج و عدم تناسب نظریه با متن اشاره کرد.