«فراتحلیل پژوهش‌ها در حوزه سیره‌پژوهی با تأکید بر سیره امام علی(ع)»
ناخشنودی جهان اسلام از برخی سیره‌نگاری‌ها
به‌مناسبت هفته پژوهش نشست «فراتحلیل پژوهش‌ها در حوزه سیره‌پژوهی با تأکید بر امام علی(ع)» 22 آذرماه 1401، با سخنرانی دکتر فاطمه جان‌احمدی و با حضور دبیر علمی نشست، دکتر مالک شجاعی جشوقانی برگزار شد.
دکتر جان‌احمدی، استاد تاریخ دانشگاه تربیت مدرس، در ابتدای سخنانش ضمن معرفی گونه‌های سیره‌نگاری در تاریخ‌نگاری اسلامی و شرح ویژگی‌های سیره نگاری نزد مورخان مسلمان به اهمیت سیره در مطالعات اسلامی معاصر اشاره و برخی سیره پژوهان غربی را معرفی کرد. وی سپس ناظر به مطالعات اسلامی در غرب به ناخشنودی جهان اسلام از برخی سیره‌نگاری‌های غربی اشاره کرد و گفت: افرادی که به قصد ضربه زدن به شخصیت‌های طراز اول تاریخ اسلام و با هدف تضعیف منابع تاریخی اقدام به نگارش سیره رسول اکرم(ص) و امام علی(ع) کرده‌اند، کسانی مثل ایگناس گلذیهر مجازی، هنری لامنس بلژیکی، نولدگه و کرون هستند.
دکتر جان‌احمدی ادامه داد: عنوان سخنرانی که انتخاب کردیم «فراتحلیل پژوهش‌ها در حوزه سیره‌پژوهی با تأکید بر امام علی(ع)» بود که با حوزه علاقه و تخصص من هم‌خوانی دارد. در این راستا تلاش کردیم تا تأکید این موضوع را روی سیره‌پژوهی امام علی(ع) در عصر حاضر و دست‌کم در حوزه نشریات علمی مرتبط بر این حوزه بگذاریم. آنچه مسلم است بحث فراتحلیل را باید کمی شرح دهیم و ابعاد روشی آن را باز کنیم و کاربردش در مطالعات علوم انسانی را تشریح کنیم. فراتحلیل، روشی جدید است که فهم دقیق‌تری از ابعاد موضوع به ما می‌دهد. اولین کسی که این نوع روش پایش اطلاعات را پایه‌گذاری کرد «جین گلس» عضو هیأت علمی دانشگاه کلرادو بود که معتقد بود، فراتحلیل در واقع تحلیل تحلیل‌هاست. یعنی تحلیل آماری مجموعه کلانی از نتایج مطالعات منفرد و مجزا که با هدف یکپارچه‌سازی یافته‌ها انجام می‌شود. او معتقد بود، یک محقق می‌تواند با تحلیل آماری، پایش‌های اطلاعات قبلی را با فراتحلیل آنها یک‌پارچه ارائه بدهد و به‌عنوان یک کل آن را معرفی کند. بنابراین حوزه فراتحلیل به تحلیل‌های آماری و کاربست‌های ریاضیات در علوم انسانی برمی‌گردد. از همین‌رو نیز می‌تواند محتوای تحقیقات را به‌گونه جدیدتری ارائه دهد. علاوه براین می‌تواند این روش جایگزین جدی بحث‌های روایتی و روابط علی مطالعات به‌شمار آید. بحث‌هایی که معرف تلاش محققان برای درک پیشینه‌های روزافزون پژوهشی است.
دکتر جان‌احمدی با اشاره به اینکه به‌لحاظ تاریخی، میان سیره‌نگاری و سیره‌پژوهی باید تفاوت قائل شد، ضمن تعریف سیره بدین معنا که سیره عبارت از سبک و روش زندگی دنیوی و شیوه‌هایی که رسول اکرم صلی الله علیه وسلم و وصی ایشان امام علی علیه‌السلام در جهت اداره زندگی دنیوی و رهبری و هدایت مردم به‌کار می‌بردند، بیان کرد: سیره‌پژوهی را می‌توان به‌دلیل ماهیت روشی آن محدود به مطالعات جدید دانست. هرچند قدمت آن میان مورخان سلف دیرینه است، اما پیش از رواج سیره‌پژوهی در میان مسلمانان، سیره‌نگاری به‌عنوان شاخه‌ای مهم از تاریخ‌نگاری اسلامی رواج داشته است. البته به‌دلیل اهمیت این شاخه از مطالعات اسلامی رفته‌رفته میان مستشرقان هم سیره‌پژوهی رواج و جذابیت یافت .
این استاد دانشگاه بیان کرد: گرچه این معنا در سیره مبارک رسول خدا و اوصیاء منحصر نشد، بلکه در قرن 4 و 5 هم سیره‌هایی نوشته شد که مختص برخی رجال سیاسی و یل دینی بود. به این نوع سیره‌ها به چشم سیره‌های مقدس نگاه نشد. چرا که تنها به سبک و روش زندگی و شیوه‌های رسول اکرم(ص) و وصی ایشان امام علی(ع) منحصر بود و بدین معنا سیره، هم برای اهل سنت و هم تشیع معنا پیدا کرد، اما سیره علوی به‌مثابه سیره وصی بیشتر برای شیعیان توانست جایگاه خودش را کماکان حفظ کند.
جان‌احمدی با مقایسه سیره‌پژوهی در جامعه ایران با جوامع غربی بیان کرد: در جامعه غربی پایه مطالعات شرق‌شناسانه به خصوص در حوزه حدیث به تلاش‌های عالمانی برمی‌گردد که عمدتاً اسلام‌شناس، قرآن‌پژوه یا دایره‌المعارف‌نویس بودند. البته جهان اسلام، خیلی از تحقیقات آنها خشنود نبود چون سوگیری‌های شرق‌شناسی در میان آنان معمول و مشخص بود. همین هم باعث شد درسایه اعتراضات مهم اندیشمندان جهان اسلام برخی دیگر از شرق‌شناسان ویرایش دوم دائره‌المعارف اسلام را به دست بگیرند.
وی اضافه کرد: در ویراست دوم دائره‌المعارف مدخل مربوط به سیره رسول خدا(ص) را یک تیم 5 نفره عهده‌دار شد و سیره امام علی(ع) توسط یک استاد ایتالیایی وچیا والیری نوشته شد که در مدرسه ناپل درس خوانده بود که نمی‌توان منکر سوگیری‌های فکری این دانشگاه و دانش آموختگان آن شد. سیره‌پژوهی در غرب دسته‌بندی‌ها مشخصی دارد و فراتحلیل آن کار دامنه‌داری است و در یک زمان کوتاه،هم چون این سخنرانی مختصرمیسر نیست. مستشرقان یا با تعمد و با برنامه‌ریزی یا غیرتعمد از سر علاقه به سیره‌پژوهی روی آوردند. بعضی از آنها محققانی بودند که خطرات فکری‌شان مشاهده می‌شد. محققینی که از سیره‌پژوهی قصدشان ضربه‌زدن به تاریخ اسلام یا خدشه وارد کردن مطالعات اسلامی بود.
جان‌احمدی اضافه کرد: طبیعتاً به‌دلایل متعدد در دنیا، این بخش کرسی‌های خاصی را به خود اختصاص داده است و جهان شرق و اندیشمندان مسلمان نیز حتماً آنها را رصد می‌کنند. چنان‌که بیان شد در برابر ویرایش اول جهان اسلام برآشفت و آنها مجبور شدند، ویرایش اول را جمع کنند و ویرایش دوم را به عنوان ویرایشی کامل‌تر ارائه دهند.
وی با اشاره به قدمت سیره‌پژوهی در میان محققان ایرانی بیان کرد: قدمت سیره‌پژوهی در ایران زیاد نیست. به‌شکل آکادمیک اولین‌بار در دانشکده حقوق دانشگاه تهران تحقیقاتی شکل گرفت. حتی گروه تاریخ نیز کمتر به سیره‌پژوهی پرداخته است، چنان‌که تاریخ اسلام خود رشته‌ای جوان در دانشگاه‌های ماست. با این‌حال افرادی که فارغ‌التحصیل رشته‌های مرتبط با سیره‌پژوهی بودند عمدتاً اهل ادبیات و ادیب بودند و به زندگی پیامبر علاقه شخصی داشتند. محمد سنگلجی یکی از پیشگامان سیره‌پژوهی در حوزه مطالعات آکادمیک بود او یک روحانی علاقه‌مند بود و در دانشکده حقوق درس می‌داد و بیشتر کارهایش روی سیره پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) متمرکز بود. البته تحقیقات دامنه‌دار خیلی ادامه پیدا نکرد ولی با انقلاب اسلامی وجه مطالعات سیره‌پژوهی ادامه یافت . امروزه مجلاتی داریم که به سیره‌پژوهی اهل بیت اختصاص دارد، یکی از آنها دوفصلنامه سیره‌پژوهی اهل‌بیت است و در زمره نحستین و البته تنها مجله پژوهشی سیره‌پژوهی اهل بیت علیهم‌السلام به معنای تخصصی است. هرچند سایر مجلات هم که ویژه تاریخ اسلام هستند، به نشر مقالات سیره‌پژوهی می‌پردازند، اما بیشترین بسامد مختص مجلاتی است که با عنوان خاص سیره نشر یافته‌اند.
جان‌احمدی عنوان کرد: کار فراتحلیلی این است که تحلیل‌ها را مقایسه کند و اجازه بدهد که شنوندگان و مخاطبان بتوانند از این دامنه، نتیجه‌ای قطعی به‌دست آورند. به‌همین دلیل برخی سایت‌ها یا پایگاه‌های اطلاعات علمی مثل ISC یا SID و منورمگز می‌توانند در کار تجلیل دقیق داده‌ها به پژوهشگران در زمینه پیشینه‌یابی مطالعات سیره‌شناختی کمک کنند.یکی از بهترین وبگاه‌ها «نورمگز» است که به‌عنوان یک پایگاه شناخته شده در شاخه مجلات، مقالات، کتاب، همایش و... این‌گونه امور علمی فعال است و عناوین و محتوای آنها را ایندکس می‌کند. این پایگاه تا به امروز حدود 10 هزار مقاله را درباره سیره عام جمع‌آوری و طبقه‌بندی کرده است.
این استاد دانشگاه در خاتمه سخنانش به آمار سایت‌های تخصصی مقالات درباره پژوهش‌های مختلف درباره سیره پیامبر اکرم(ص) و امام علی(ع) اشاره کرد و تعداد واژگان یافت شده در جست‌وجوی هر کدام را عنوان کرد. وی اضافه کرد: در میان مجلات تخصصی مورد تأیید وزارت علوم، پژوهش‌نامه علوی یکی از مجلاتی است که از وضعیت مطلوب و مقبولی در میان مخاطبان برخوردار است. افزون براین وی به تفصیل سهم و جایگاه این مجله در نشر موضوعات و مقالات مرتبط با امام علی(ع) به‌طور خاص و علویان به‌طور عام تشریح کرد و گفت: دوفصلنامه پژوهش‌نامه علوی با هدف نشر معارف علوی، به بررسی و بازنمایی فضائل و مناقب امام علی(ع) و همچنین شناسایی و معرفی ارزش‌های وجودی و نگرشی جامع امام علی(ع) در ابعاد فرهنگی، اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی، ادبی می‌پردازد و با بهادادن و الویت‌بخشی به نشر دستاوردهای مطالعات تطبیقی و معرفی نسخ خطی و نسخه‌پژوهی در سیره و تاریخ امام علی(ع) و علویان و بازنمایی فرهنگ علوی و معارف علوی و فاطمی، از جمله موضوعاتی است که این پژوهش‌نامه به آنها پرداخته است.
نظر شما :