گزارشی از طرح تاریخ شفاهی زنان سیاسی و مبارز در دوران پهلوی دوم و انقلاب اسلامی
گزارشی از طرح تاریخ شفاهی زنان سیاسی و مبارز در دوران پهلوی دوم و انقلاب اسلامی
تاریخ شفاهی زنان فعال سیاسی و اجتماعی
در قبل و بعد از انقلاب اسلامی (1385-1342)
فائزه توکلی[1]
حوزهٔ تاریخ‌نگاری زنان انقلاب مغفول مانده و تاکنون به غیر از معدود خاطرات تک نفره از زنان فعال و سیاسی پیش از انقلاب، به نقش زنان در این عرصه پرداخته نشده است. تاریخ‌نگاری ما اساساً تاریخ‌نگاری طبقات حاکم و بالادستان بوده است، اما حوزهٔ پژوهشی تاریخ شفاهی با رویکرد ثبت و ضبط تاریخ طبقات اجتماعی و توده‌های مردم به‌ویژه زنان، روحانیان، کارگران و .. عرصهٔ جدیدی را در پژوهش‌های تاریخی معاصر به‌ویژه تاریخ انقلاب گشوده است. طرح تاریخ شفاهی زنان مبارز در انقلاب اسلامی ایران از سال 1385 تا سال 1389 در موسسهٔ نشر آثار امام خمینی (ره) به اجرا درآمد. هدف از این طرح، ثبت و ضبط تاریخ شفاهی برخی زنان مبارز و سیاسی قبل از انقلاب و زنان فعال در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی، بعد از انقلاب اسلامی بود. در این طرح، در دو مرحله با بیش از سی نفر از زنان مصاحبه شد که برخی زندانی سیاسی بودند و برخی در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، فعالیت‌های درخور و شایسته‌ای انجام داده بودند. حاصل این گفت‌وگوها، تدوین تاریخ شفاهی زنان سیاسی و مبارز قبل از انقلاب (مرحلهٔ اول) در پانصد صفحه است که در دست چاپ است. مرحلهٔ دومِ طرح، شامل مصاحبه با بیست نفر از زنان فعال سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است که در دورهٔ بعد از انقلاب اسلامی در عرصه‌های گوناگون مسئولیت داشتند و در آرشیو موسسه نگهداری می‌شود. در زیر گزارشی کوتاه از مصاحبه‌ها آمده است.
ضبط و تدوین تاریخ شفاهی زنان در عرصهٔ تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار است. حوزهٔ تاریخ‌نگاری زنان بسیار ضعیف است و گواه آن، آمار کتاب‌های خروجی خاطرات شفاهی مردان مبارز در برابر تعداد اندک کتاب‌های خاطرات زنان است. اگر چه تعداد زنان مبارز کمتر از مردان بوده است اما فهرست تعداد چشم‌گیری از آنان که در حدود 600 ـ 500 نفر هستند، همراه با عکس در زندان کمیته مشترک به چشم می‌خورد که گوشهٔ کوچکی از نقش زنان سیاسی و مبارز است، بنابراین، تدوین تاریخ شفاهی زنان، می‌تواند گواهی بر تاریخ‌نگاری زنان پیشرویی باشد که در عرصه‌های گوناگون در دوران قبل و بعد از انقلاب، در رشد و شکوفایی آن تلاش کردند.
در مرحلهٔ اولِ طرح، با ده نفر از خانم‌های سیاسی و زندانی مصاحبه و کتابی در 500 صفحه تدوین شد. نخستین مصاحبه با سرکار خانم منظر خیر بود. وی از معلمان مدرسهٔ رفاه بود که در سال 1352 دستگیر و به زندان افتاده بود. شرح با وقار وی و سوز و گدازش از دورهٔ حبس، بسیار خواندنی است؛ اما آنچه در این طرح از دیدگاه اینجانب به‌واسطهٔ شرایط زنان بسیار اهمیت داشت، فرآیند رشد و نمو شخصیتی خانم‌ها همچنین فرآیند شکل‌گیری شخصیت سیاسی و اجتماعی آنان بود؛ بنابراین، ویژگی‌های خانوادگی و شرایط اجتماعی آنان از لحاظ تایخ‌نگاری زنان و الگوبرداری نسل کنونی از چنین شخصیت‌هایی، بسیار اهمیت دارد.
سرکار خانم سوسن حداد عادل، از شاگردان مدرسه رفاه را خانم خیر معرفی کرد. وی در حالی که بیش از 14 سال نداشت به زندان افتاد و شرح حال وی به‌عنوان دانش‌آموز آن دوران و به‌ویژه توضیحات وی دربارهٔ مدرسهٔ رفاه و شیوهٔ تدریس معلمان در این مصاحبه بسیار اهمیت دارد.
سرکار خانم رضوانه دباغ، یار مدرسه خانم حداد عادل بود که با همکاری همدیگر، در مدرسه، فعالیت سیاسی داشتند و تحمل دورهٔ زجر و شکنجه در زندان به قدری بر روح و جسمشان مشهود بود که در شرایط کنونی نیز بار شکنجه‌های آن دوره بر جسمشان سنگینی می‌کرد. نفر چهارم را توسط مؤسسه معرفی کرد که سرکار خانم سرور طلیعه (یزدی) بود. وی اولین زنی بود که در نوفل لوشاتو نزد امام خمینی (ره) رفته و مسئولیت مراقبت از ایشان را به عهده گرفته بود. او که از نظر سنی از تمامی راویان مسن‌تر است، از مبارزان دوران مصدق و از خانوادهٔ حسن رشدیه، بنیان‌گذار مدارس در ایران است. همسر و پدر مبارز وی در شکل‌گیری شخصیت او بسیار مؤثر بود، چنانکه پدرشان در دورهٔ رضاه شاه، از مبارزان علیه رژیم بود و همسرشان نیز به‌واسطهٔ فشار دربار محمدرضا شاه، به خارج کشور (امریکا) رفته و از بنیان‌گذاران انجمن‌های اسلامی و از فعالان سیاسی بودند. شرح حال خانوادگی و مبارزاتی این خانم نیز بسیار جالب است.
نفر بعد، خانم اشرف منتظری، یار مبارزاتی شهید محمد منتظری بود. وی از 12 سالگی همراه برادر علیه رژیم در چاپ و بخش اعلامیه و ورود و خروج مدارک و اسناد مبارزان به خارج کشور بسیار فعال بودند. خانم فاطمه میری (معادیخواه) دوست و یار صمیمی اشرف منتظری، اسوهٔ همسر و یار مبارز و با طاقتی است که مصائب همسر مبارزش را سال‌ها تحمل کرد و پس از تحول شخصیتی، به جرگهٔ مبارزان وارد شد.
خانم عالیه امام‌زاده از گروه منصورون و خالهٔ شهید جهان‌آرا، یکی از زنان سیاسی است که حدود 2 سال زندگی مخفی داشت. وی آخرین زندانیِ زندان قصر بود که از زندان رهایی یافت.
سرکار خانم ثریا مکنون، از زنان فعال فرهنگی و از بنیان‌گذاران انجمن‌های اسلامی دانشگاهیان در اوایل انقلاب بود که همسر وی در اوایل انقلاب به دست منافقین شهید شد. وی از بنیان‌گذاران رشتهٔ مطالعات زنان در دانشگاه الزهراست. سرکار خانم اشرف بروجردی نیز از دانشجویان فعال دانشگاه اصفهان و همسر مهندس معتمدزاده از شهدای حادثهٔ انفجار حزب جمهوری اسلامی در هفتم‌تیر و از زنان فعال سیاسی پس از انقلاب است.
سرکار خانم ملک طباطبایی هسمر مرحوم مهدی بازرگان، رئیس دولت موقت انقلاب نیز یکی از گزینه‌های مورد نظر برای مصاحبه بود که به علت کسالت وی، با سرکار خانم فرشته بازرگان، دختر مهدی بازرگان و ملک طباطبایی گفت‌وگو شد که او خاطرات خانوادگی جالبی بیان کرد. به گفتهٔ فرشته بازرگان، ملک طباطبایی، اولین زنی بود که گزارش ورود امام خمینی (ره) به فرودگاه مهرآباد را به زبان انگلیسی به کل دنیا اعلان کرد.
در مرحلهٔ دوم طرح، با حدود بیست نفر از خانم‌ها مصاحبه شد که در این مرحله، هدف، تنها مصاحبه با خانم‌هایی بود که پس از انقلاب در عرصه‌های فرهنگی سیاسی و اجتماعی فعالیت داشتند.
در زیر فقط به اسامی آن‌ها اشاره می‌شود:
- سرکار خانم نفیسه فیاض‌بخش (کم‌سن‌ترین نمایندهٔ مجلس در دورهٔ چهارم)؛
- سرکار خانم ربابه رفیعی (همسر شهید فیاض‌بخش)؛
- خانم سیمین‌دخت وحیدی (بانوی فرهنگ)؛
- خانم فاطمه راکعی (از شاعران انقلاب)؛
- خانم زهرا میرخانی (زندانی سیاسی)؛
- خانم اختر رودباری (زندانی سیاسی)؛
- خانم زهرا جزایری (زندانی سیاسی)؛
- خانم معصومه جزایری (زندانی سیاسی)؛
- خانم معصومه خدنگ (همسر آقای دکتر رضایی)؛
- خانم زهره صفاتی (بانوی مجتهده)؛
- خانم مقدسی (استاد حوزه مشهد)؛
- خانم زهرا شجاعی (مشاور رئیس‌جمهور خاتمی)؛
- خانم اعظم نوری (از مدیران ارشاد)؛
- خانم اسماعیل نظری (زندانی سیاسی)؛
- خانم فرنگیس قاسمی (زندانی سیاسی)؛
- خانم سهیلا جلودارزاده (نمایندهٔ مجلس)؛
- خانم پروین سلیمی (زندانی سیاسی)؛
- خانم معصومه ابتکار (بانوی قهرمان زمین)؛
- خانم ملوک‌السادات بهشتی (دختر بزرگ مرحوم شهید بهشتی).
گفتنی است، به‌لحاظ تاریخ‌نگاری زنان، مراکز تاریخ شفاهی باید از تاریخ شفاهی زنان غیر مسلمان نیز، حمایت کنند تا این‌گونه خاطرات در خارج از کشور چاپ و توزیع نشود. به‌طور اعم، تاریخ شفاهی زنان، بهتر است در سطوح گستردهٔ کشوری، استانی و منطقه‌ای انجام گیرد تا نقش زنان دربارهٔ انقلاب اسلامی، برای تاریخ‌نگاری تکمیل‌کننده باشد. با هدف تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، تحقیقات موضوع‌محور در مصاحبه‌ها و استفاده از تطبیق روایت‌ها بسیار اهمیت دارد، بنابراین در ارائه طرح‌های تاریخ شفاهی به غیر از خاطرات و روایت زندگی انسان‌ها، تحقیقات موضوعی نیز اهمیّت ویژه‌ای دارد.
نظر شما :