کتابخانه مرکزی پژوهشگاه در خدمت پژوهش جذب القلوب الی دیار المحبوب (نمودی از دلربایی دیار یار)
دکتر سید ابراهیم دیباجی معرفی کرد:
مدینه‌شناسی
مدینه عربستان، شهر هجرت مسلمانان، تاریخها و سرگذشتها داشته است. اسباب و علل پدیداری حوادث و وقایع انسانی در این شهر مقدس و هر جایی دیگر دائمی است، و از این رو پژوهش دربارهٔ حوادث و وقایع زمانی و مکانی، پایانی ندارد.
از جمله ویژگیهای دانشهای تاریخی و جغرافیایی این است که دانش تاریخ مستلزم دانش جغرافیا، و جغرافیا هم مستلزم تاریخ است، و مصطلح «تاریخی جغرافیا» و «جغرافیای تاریخ» همین پیوند را میرساند و همه هستی جز ذات خدای سبحان دگرگونی و تغییر را در پی دارد. استلزام یاد شده میان تاریخ و جغرافیا از آن روست که حوادث تاریخی از پدیدههای در «ظرف زمان» بوده و وقایع جغرافیایی از پدیدههای برآمده در «ظرف مکان» است و هیچ آفریدهای خالی از این دو ظرف نبوده و نیست و بدین ترتیب حوادث تاریخی و جغرافیایی برآمده در دو ظرف زمانی و مکانی به هم پیوسته و پیوندی استوار داشته و دارد و اثبات و ثبوت آنها همواره در گرو پژوهش است.
یکی از وجوه امتیاز ظرف زمان از ظرف مکان این است که هیچ مظروف زمانی توان و قدرت تصرف در ظرف زمان را ندارد – خواه زمان خاص و خواه زمان عام- ولیکن برخی از مظروفهای مکانی مانند انسان، در برخی از انواع ظرفهای مکانی خاص، امکان تصرف را دارند، مانند تصرف در کشورها و شهرها و مکانهای مسکونی و غیره، بنابراین پژوهشهای دربارهٔ زمان و مکان و حوادث واقع در آنها بیشترین ارتباط را با مظروف آنها دارد.
سکونت آدمی و ظرف مکان او پیش از درآمدن آدمی به کره خاکی مورد بحث و گفتگو و امر و نهی موجودات عالم مجردات بوده و در متون مقدس هم به وحی آمده: ای آدم تو و همسرت در بهشت برین سکونت گزینید، و پس از گذشت زمانی به بیرون شد آنان فرمان آمد «یا آدم اسکن انت و زوجک الجنه...فأخرجهما مما کانافیه ....[1]».
من ملک بودم و فردوس برین جایم بود آدم آورد در این دیر خراب آبادم
حافظ
از روزهای نخستین آفرینش تا پسین آن، تاریخ و جغرافیای آدمی جنبش و دگرگونی داشته و خواهد داشت و جهان و طبیعت چنین است. بسیاری از منابع تاریخی کهن، سویههای جغرافیایی دارند، و برعکس آن نیز چنین است، و ازاین رو بر پژوهندگان است که با سبک و سیاق منابع کهن آشنا باشند تا افاده و استفاده پذیرتر شود. غارنشینی تا قصرنشینی و آسمان‌خراش درآیی، حوادث تاریخی و جغرافیایی را در پی داشته است، و پژوهنده ناچار است جریانهای ظرفهای زمانی و مکانی را در بوته پژوهش گذارد و نتیجه گیرد.
ابوالمجد، عبدالحق پسر سیفالدین سعدالله ترک بخاری دهلوی، متخلص به «حقی» (تولد:958 هـ ، درگذشت1052 هـ) که نیاکان او از بخارا به دهلی مهاجرت کرده بودند، در هند اهل دانش و معرفت شده بود، و سفری زیارتی به مکه و مدینه کرد، و در مدینه بر آن شد که سفرنامهای تاریخی و جغرافیایی نگارش دهد و از این رو در 998هـ/ 1590 م، در مدینه این طرح را آغاز کرد، و یادداشتهایی نگارش داد، و پس از بازگشت به دهلی در 1001هـ/ 1592م. آنها را ترتیب داده و به پایان رسانده و نام آن را جذب القلوب الی دیار المحبوب نهاده است.
جذب القلوب الی دیار المحبوب
نمودی از دلربایی دیاریار
این کتاب، افزون بر داشتن احادیث و اخبار درآمده دربارهٔ قداست و فضیلت مدینه هجرت، هم «سفرنامه»، و هم تاریخ، و هم جغرافیا بوده، تا پژوهندهای که دربارهٔ مدینه اسلامی پژوهش میکند، از آن بهره گیرد. از آنجا که این کتاب، سالهای گذشته در هندوستان چاپ سنگی شده و دسترسی به آن جز در برخی ازکتابخانهها، امکانپذیر نیست، آن را در جهت، نیاز به پژوهش تاریخی و جغرافیایی مدینه هجرت معرفی کردیم. در این کتاب، مطالب سودمندی آمده و از چگونگی ساخت‌وساز بناها، از خانههای مسکونی گرفته تا مسجدها و زیارتگاهها؛ جادهها و راهها؛ جایها و مکانهای مقدس میان مدینه و مکه؛ بازارهای مدینه؛ برزنها و کویها؛ دهها و دهکدههای اطراف مدینه، و مطالب دیگر، یاده شده و مؤلف آن را در 17 باب نگارش کرده است. بررسی آن، برخی از ابهامها و دشواریهای پژوهشی تاریخ و جغرافیای مدینه پیامبر اسلام را روشن میکند.
پی‌نوشت
[1] بقره/35-36
نظر شما :