مراجعه به متون کهن و نسخه های خطی در مطالعات قرآنی/ کاری که خارجی ها در آن از ما جلوترند

 پنجمین نشست از سلسله نشست های «مطالعات قرآنی؛ وضعیت حال چشم انداز آینده» سه شنبه سوم تیرماه با سخنرانی مرتضی کریمی نیا عضو هیئت علمی دانشنامه جهان اسلام در محل پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. کریمی نیا در ابتدای این مراسم با طرح این پرسش که اساساً این که در رشته علوم قرآن محققان و تولیدات محققان و دانشجویان و استادان ما در عرصه های جهانی حضور داشته باشد و به رقابت بپردازد حرف تازه ای بزنند و حرف تازه ای را بپذیرند حُسن است یا نیست؟ گفت: در دیگر رشته های دانشگاهی و حتی رشته های ورزشی که روزگاری اساساً هیچ نام و نشانی در عرصه های جهانی نداشتند می بینیم که این رشته ها با پیروی کردن از مدل هایی بین المللی و یک استاندارد متداول در خارج از مرزهای ایران دیگر در محدوده داخل در یک جزیره بسته نیستند بلکه همواره از جدیدترین نظریات روش ها فرضیه ها و دستاوردهای علمی آن رشته در جهان مطلع اند یا چیزی بر آن می افزایند و در مجموع فرصت گفت وگو به زبان مشترک با دیگر عالمان رشته خودشان را در خارج از ایران دارند. 
وی ادامه داد : المپیادهای علمی که برای دانش آموزان و دانشجویان طراحی شده و آن ها را به عرصه جهانی می کشاند یک نمونه از همین هاست و در آن ها ما هیچ وقت دانش آموزان و دانشجویانمان را محدود به دانسته های داخل ایران نمی کنیم و همواره می کوشیم به آن ها چیزی بدهیم که در عرصه رقابت در خارج از مرزهای ایران مشابه همان محصولی باشد که در خارج از ایران ارائه می شود؛ نه این که در این رشته ها کاملاً با الگوهای ملی و بومی و محلی رفتار کرده باشیم. فارغ التحصیلان علوم قرآنی زبان مشترک ندارندمرتضی کریمی نیا در ادامه به کمیت بسیار زیادی که رشته الهیات و رشته علوم قرآن در دانشگاه ها به خود اختصاص داده اشاره کرد و گفت: آنچه با این وجود ما می بینیم این است که وقتی حتی فارغ التحصیلان برتر این رشته ها در کنار نمونه های مشابه خارج از ایران قرار می گیرند چندان زبان گفت وگوی مشترک برای فهم مسائلی که در همین حوزه علوم قرآن در آن جا طرح می شود ندارند. گویی آن ها با قواعد و آدابی در مطالعات قرآنی ایران تحصیل کرده اند که نمونه های مشابه آن ها در خارج از ایران از آن قواعد تبعیت نمی کنند؛ دقیقاً مانند این که قواعد فوتبال در ایران با قواعد فوتبال در اتریش متفاوت باشد و آنگاه قرار باشد تیمی از ایران با تیمی از اتریش مسابقه بدهد. این پژوهشگر مطالعات قرآنی در بخش دیگری از سخنانش جهان مطالعات قرآنی خارج از ایران را به دلیل اقتضائات متفاوت آن ها به دو حوزه تقسیم کرد و گفت: خارج از مرزهای ایران انبوهی از کشورهای اسلامی هستند که چه به زبان عربی و چه به زبان های محلی خودشان مانند ترکی مالایی اردو و ... به تحصیل تدریس و پژوهش اگر دانشجوی ما همیشه با ادله درون دینی مواجه باشد خیلی دشوار است که خود نظام دانشگاهی و استاد را راضی کند که پایان نامه ای کاملاً متکی به منابع برون دینی بنویسد در مطالعات قرآنی و به طور کلی مطالعات اسلامی می پردازند. این ها در دانشگاه های خودشان محصولی شبیه مطالعات قرآنی ارائه می کنند. 
وی یادآور شد: اما جز جهان اسلام بخشی از آن چه به نام مطالعات قرآنی در جهان تولید می شود متعلق به اروپای غربی و آمریکای شمالی و به طور مشخص کشورهای اتریش هلند انگلستان فرانسه آلمان آمریکا و کاناداست. آن چه که ما قصد داریم در این جلسه به آن بپردازیم آن چیزی نیست که در کشورهای اسلامی جریان دارد و از جهات بسیاری به کشور ما شبیه است بلکه می خواهیم با مقایسه آن چه در ایران جریان دارد با کشورهای گروه دوم به دلیل تفاوت بیشتر تا حدی به آن چه که در کشور ما وجود ندارد آگاهی بیابیم. تفاوت مطالعات قرآنی در ایران و غربمرتضی کریمی نیا عضو هیئت علمی دانشنامه جهان اسلام با بیان این که نگاه به مطالعات قرآنی در ایران چه در نگاه محققان و استادان و چه در نگاه دست اندرکاران یک نگاه درون دینی است تاکید کرد: قصد اولی و اصلی استادی که این رشته را تدریس می کند و دانشجویی که در مقاطع مختلف به این رشته وارد می شود بررسی قرآن به مثابه یک شیء و ابژه نیست بلکه بیشتر در درون یک فضای دینی و قرآنی و اسلامی زندگی می کند و رابطه روحی و روانی بسیار نزدیکی با متن قرآن و دیگر متون اسلامی احساس می کند و از آن پس وقتی که به سمت فهم بیشتر این متن می رود همه چیز را از درون این فضا می بیند .
در گذشته و در میان عالمان قدیم هم همین طور بوده است. وی در ادامه این نگاه را با نگاه موجود در رشته مطالعات قرآنی در غرب مقایسه کرد و یادآور شد: برای کسانی که در غرب اولین بار توجهات آکادمیک به متن قرآن و دیگر متون اسلامی پیدا کرده اند به هیچ وجه ایمان مذهبی و علقه مذهبی مطرح نبوده است؛ همچنان که ما به عنوان یک مسلمان وقتی راجع به بودیسم یا تاریخ متن اوستا تحقیق می کنیم علقه مذهبی نسبت به آن متن یا کتاب نداریم. کریمی نیا با اشاره به این که در مباحث مرتبط با جمع و تدوین قرآن یا قرائات یا تحریف قرآن ادله ای که برای پژوهشگر ارائه می شود عموماً ادله درون دینی هستند گفت: اما در پژوهش غربی ها اصولاً به چنین ادله ای برنمی خورید. ما می شنویم که متن قرآن از همان ابتدا همین گونه بوده و به همین اکتفا می کنیم اما غربیان از همان اول به دنبال اسناد مشت پرکن بوده اند و در این راه به دنبال اسناد قدیمی تر؛ چرا که هر چه یک سند قدیمی تر باشد ارزشمندتر است و داده های عینی بیشتری در اختیار ما قرار می دهد. به گفته وی  اگر دانشجوی ما همیشه با ادله درون دینی مواجه باشد خیلی دشوار است که خود نظام دانشگاهی و استاد را راضی کند که پایان نامه ای کاملاً متکی به منابع برون دینی بنویسد.
 این مانند آن است که دانشجو از استادان خود بخواهد اجازه بدهند که آن ها به زبان فارسی حرف بزنند و او به زبان اسپرانتو حرف بزند . وقتی یک دانشجو بخواهد با روشی که در محیط تحصیلی خودش فرصت حضور و فرصت ارزیابی پیدا نکرده است و مزایا و نواقص آن پیدا نشده پیش برود این گفت وگو شکل نمی گیرد. کریمی نیا با اشاره به تأکید غربیان بر اسناد قدیمی بیان کرد : کهن ترین نوشته ها از صدر اسلام تا قرن چهارم با ارزش ترین متون و اسنادی هستند که هم در درجه اول باید آن ها را کهن ترین نوشته ها از صدر اسلام تا قرن چهارم با ارزش ترین متون و اسنادی هستند که هم در درجه اول باید آن ها را فهمید و هم برای تحقیق در مورد تاریخ و فهم متون چند قرن نخست فقط به آن ها مراجعه کرد و نه به هیچ متن دیگری فهمید و هم برای تحقیق در مورد تاریخ و فهم متون چند قرن نخست فقط به آن ها مراجعه کرد و نه به هیچ متن دیگری. اما به دلایل مختلف چنین رویکردی کمتر در مطالعات قرآنی ایران دیده می شود؛ که یکی از دلایل این مسئله نیازمندی فهم متون کهن به اطلاعات علمی و ادبی خاص است. 
این پژوهشگر قرآنی تاکید کرد: در غرب وقتی که راجع به دوران صدر اسلام قرار است کاری انجام شود برای چنین افرادی فرض است که هر چه بیشتر از قدیمی ترین اسناد و متون مطلع باشند و در صدر تمام این اسناد و متون نسخ خطی است که ممکن است بسیاری از آن ها هنوز منتشر نشده باشد. کار بر روی آن ها و ارجاع به آن ها برای محققانی که در مورد این دوران اولیه کار می کنند نه تنها یک فضل و حسن است بلکه خیلی واجب است. به عکس در مورد دانشجویانی که در ایران در رشته مطالعات قرآنی تحصیل می کنند این امر چندان توصیه نمی شود. وی در بخش دیگری از سخنانش به تفاوت آشکار این محتوا در رشته علوم قرآن در ایران در مقطع کارشناسی و در غرب اشاره کرد و افزود: در غرب همواره همه چیز نتیجه گراست و همه چیز برای این مطالعه می شود که بدانیم به چه دردی می خورد و باید فایده و نتیجه ای را حاصل کند و آن فایده کاملاً ملموس و عینی است. 
کریمی نیا با بیان این که تاریخ برای غربی ها اهمیت دارد گفت: اساساً مسئله تاریخ و شناخت یک چیز ورای آن چیزی که امروز خود را نشان می دهد برای غربی ها خیلی مهم است. ما بسیاری از امور را امروزه می بینیم و فکر می کنیم که همیشه همین گونه بوده است در حالی که در ذهن یک غربی از ابتدای تولد و در ادامه در همه دوران های تحصیل و به وسیله خانواده و جامعه این ذهنیت جا می افتد که هر چیزی تاریخ دارد و گذشته دارد و همه چیز با گذشته اش خوب دیده و شناخته می شود و به همین دلیل اعتنای زیادی هم در جامعه به امور قدیمی می شود. وی افزود: با توجه به این نگاه وقتی که ما سراغ یک تفسیر می رویم و می بینیم که در مورد یک آیه چیزی می گویند شاید برای ما پایان کار است اما این جا برای یک غربی پایان ماجرا نیست و می خواهد بداند که قبل از آن چه بوده است؛ یعنی تاریخ علم و تاریخ تحول علم در همه زمینه ها خیلی مهم و برجسته است. به همین دلیل موضوعاتی مانند تاریخ قرآن تاریخ تفسیر و تاریخ علوم قرآن به اشکال مختلف در نظام آموزشی غرب بیشتر ارائه و نشان داده می شوند. وی ادامه داد: ما در این جا هم درس تاریخ تفسیر داریم و ممکن است که در این جا هم پایان نامه هایی به این مسئله که روش یک مفسر چیست بپردازند.
 در زمینه تاریخ تفسیر هم آثاری تولید می شود؛ شبیه همان چیزی که در کشورهای عربی رایج است و در آن زندگی نامه مفسر همراه با فهرست استادان و شاگردانش اقوال علما درباره او فهرست کتاب های او و نمونه هایی از تفسیر او ذکر می شود. شکلی مدرن از این الگو در پایان نامه ها و حتی در بسیاری از کتاب هایی که چاپ می شود هم وجود دارد. این پژوهشگر قرآنی در پایان به بحث انگیزه ورود به رشته علوم قرآن در ایران و مقایسه آن با کسانی که در غرب به عرصه مطالعات قرآنی وارد می شوند پرداخت و این موضوع را بررسی کرد.به گفته کریمی نیا مواردی مانند زبان دانی صحیح گزینش درست و اصولی نخبگان مشکل آشنایی صحیح با متون کهن آشنایی با جهان کهن و ملزومات آن جدی گرفتن روش تحقیق و توجه دادن به تفکر انتقادی در مطالعات قرآنی باید مورد توجه قرار گیرد .