فلسفه عرفانی ژان اسکات اریژن، به روایت دکتر کریم مجتهدی
سخنرانی کریم مجتهدی با موضوع «فلسفه عرفانی ژان اسکات اریژن،فیلسوف ایرلندی» 26 تیرماه در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در این سخنرانی دکتر مجتهدی ابتدا درباره دلیل انتخاب ژان اسکات اریژن برای بررسی در این سخنرانی گفت: اریژن در اوایل قرن نهم هجری یعنی بیش از هزار سال پیش از ابن سینا و شاید در دوره فارابی می‌زیست. او با ابویعقوب سجستانی و نویسندگان دایره‌المعارف معروف مانند اخوان الصفا هم‌دوره بود .
وی متفکران مسلمان ایرانی را به طور غیرمستقیم دارای نسبت با اریژن دانست و گفت: همه آن‌ها کم و بیش از یک سرچشمه الهام می‌گرفتند. هر یک از این اندیشمندان شرقی و غربی با وام گرفتن از فلسفه افلاطون و افلطوین، موضوعات مشخصی را بررسی کردند. می‌توان این‌گونه تصور کرد که این افراد متعلق به یک خانواده معنوی هستند. بنابراین مطالعه اندیشه فردی مانند اریژن که اندیشه‌هایش ریشه‌های یکسانی با متفکران ما دارد، حایز اهمیت است .
این استاد دانشگاه افزود: موضوع دیگری که مطالعه آرای این فرد را جالب می‌کند این است که وی مورد قبول کلیسا نبود. به‌طور کلی کلیسا با اشراقیون و عرفا موافق نبود و بسیاری از کتاب‌های این افراد را از میان برد. در این میان ما چهره شجاعی مانند اریژن را می‌بینیم که با سلامت ذهنی که از آن برخوردار بود، نحله مهمی را بنیان گذاشت که آینده‌ساز بود و حتی برای امروز نیز کاربرد دارد .
نویسنده کتاب «افکار کانت» ادامه داد: در قرن دوازدهم میلادی مترجمان آثار ابن‌سینا به لاتینی، برخی از متون اریژن را نیز در کنار متون ابن‌سینا قرار دادند . به این ترتیب بخش‌هایی از برخی از رساله‌هایی که با نام ابن سینا در غرب ترجمه شدند، معرف اندیشه اریژن نیز هستند .
دکتر مجتهدی با بیان این‌که نام اریژن برای نخستین بار توسط محمدعلی فروغی در کتاب «سیر حکمت در اروپا» ذکر شد، گفت: فروغی در دو بخش کتاب و در مجموع سیزده خط از اریژن سخن گفته است. همین امر نشان می‌دهد که فروغی با منابع معتبری آشنا بوده است و در کتابش کوشید جنبه‌های ناشناخته فرهنگ غربی را به ایرانیان معرفی کند .
وی افزود: اریژن ایرلندی بود و یکی از مشخصات ایرلندی بودن این است که یونانی می‌دانست، در حالی‌که اندیشمندان سایر کشورهای اروپایی یونانی نمی‌دانستند. این امر نشان می‌دهد که صومعه‌های ایرلند برخلاف صومعه‌های سایر کشورهای اروپایی، از استقلال فرهنگی برخوردار بودند که نشان‌دهنده ثبات فکری آنان بود. داشتن استدلال ذهن بسیار برایم مهم است و بر این عقیده‌ام که تنها فیلسوفی ارزش دارد که استقلال ذهنی داشته باشد .
این نویسنده در ادامه زندگینامه مختصری از اریژن ذکر کرد و گفت: او حوالی سال 810 میلادی متولد شد و در صومعه‌های ایرلند تحصیل کرد. حدود سی سالگی به فرانسه رفت و هنگامی که بیش از 50 سال داشت، مهم‌ترین کتابش را با عنوان «درباره تقسیمات طبیعت » نوشت و در حدود 65 سالگی نیز فوت کرد. از زندگی اریژن اطلاعات دقیقی در دست نیست، و ما تنها کتاب‌های او را در اختیار داریم. علاوه بر کتاب «درباره تقسیمات طبیعت » ترجمه‌هایی از آثار یونانیان به ویژه دیونیسوس و تفسیر انجیل یوحنا نیز از وی باقی مانده است .
مجتهدی درباره دلیل ترجمه انجیل یوحنا توسط اریژن گفت: او از میان انجیل‌ها، انجیل یوحنا را برای ترجمه انتخاب کرد، زیرا طبق سنت مسیحیان، این انجیل آخرین روایت از زندگی مسیح(ع) به حساب می‌آید و از معقولیت و استدلال بیشتری نسبت به سایر روایت‌ها برخوردار است .
وی افزود: اریژن چهار عنصر خاک، آب، هوا و آتش را در تفسیر انجیل یوحنا مبنا قرار می‌دهد. برای او، آب و خاک مربوط به علم تاریخ و خلقیات است. هوا نیز مربوط به طبیعیات می‌شود. آتش نیز با الهیات مرتبط است .
دکتر مجتهدی با اهمیت اتحاد عقل و وحی در اندیشه اریژن اشاره کرد و گفت : طبق عقیده اریژن، وحی در فهم دین اهمیت بسیار دارد، اما این وحی نیز باید به عقل منجر شود و عقل و وحی باید با یکدیگر همکار شوند. هنگامی که درجه انسان در خداشناسی بالا می‌رود، عقل و وحی به اوج همکاری می‌رسند .
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در بخش دیگری از سخنانش گفت: اریژن نیز مانند افلاطون و ارسطو، شناختن و علم را سعادت می‌داند. منظور اریژن از شناخت، شناخت عقلی است . عقل واقعی جست‌وجوگر و پژوهشگر است که در مراحل پیشرفته‌تر دست به ابداع می‌زند . برای او حکمت واقعی با علم تحصلی امروزی ما فرق دارد. او در برابر این علم کاربردی، حکمتی را قرار می‌دهد که از آن با عنوان «حکمت واقعی» یاد می‌کند و معتقد است همین حکمت ما را به خدا می‌رساند .
دکتر مجتهدی ادامه داد: اریژن در کتاب «درباره تقسیمات طبیعت» با الهام از ارسطو و افلاطون چهار مرتبه را در این تقسیمات در نظر می‌گیرد. بالاترین و نخستین مرحله، خالق غیرمخلوق است. مرحله دوم، مخلوق خالق است که مترادف با عالم مثال افلاطون قرار می‌گیرد. اگر کتاب‌های فلسفی و کلامی خودمان را جست‌وجو کنیم، مرحله دوم اریژن را می‌توان عالم اسماء دانست .
وی افزود : سومین مرحله‌ای که اریژن از آن نام می‌برد، مرحله مخلوق غیرخالق است که در سنت ما با ممکن‌الوجود شهرت دارد. مرحله چهارم نیز نه خالق است و نه مخلوق. این مرحله در سنت ما با عنوان فناءفی‌الله شناخته می‌شود. در ذهن اریژن، مسیح انسان نامتناقضی است که می‌تواند به خدا رجعت کند .
این نویسنده در بخش دیگری از سخنانش گفت : به اعتقاد من فردی که فلسفه نخوانده باشد، انگار که درس نخوانده است. در هر رشته‌ای که تخصص داریم، باید اطلاعات فلسفی نیز داشته باشیم تا بتوانیم رشته خودمان را بهتر بفهمیم. بر حسب حادثه نیست که افرادی مانند ابن‌سینا توامان در دو رشته طب و فلسفه تبحر داشتند. او اگر این دو را با هم ترکیب نمی‌کرد، نمی‌توانست طبیب حاذقی باشد .
دکتر مجتهدی تاکید کرد: ابن سینا می‌تواند راه‌حل فرهنگ ما باشد. افرادی مانند او موفق شدند در عین حال که درست طبابت می‌کردند، درست نیز فکر کنند و با عجین شدن این دو، حکیم شوند .
نظر شما :