گزارش نکوداشت «سی و سومین سال تأسیس پژوهشکده دانشنامه‌نگاری و گرامی‌داشت زنده‌یاد استاد بیرشک»
هم‌زمان با سی و سومین سال تأسیس پژوهشکدة دانشنامه‌نگاری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، یاد استاد احمد بیرشک، بنیان‌گذار بنیاد دانشنامة بزرگ فارسی گرامی داشته شد. مسعود امیرخانی مترجم، که اجرای این مراسم را برعهده داشت، گفت: «سی و سه سال پیش به همت والای انسانی پاک‌نهاد، نیک‌اندیش و کوشا، نهالی در خاک پاک ایران عزیز کاشته شد که امروز به درخت تناوری تبدیل شده است. ما در اینجا گرد هم آمده‌ایم تا ضمن گرامی‌داشت سالروز تأسیس بنیاد دانشنامة بزرگ فارسی، یاد زنده‌یاد استاد احمد بیرشک بنیان‌گذار آن را گرامی بداریم و از سر قدرشناسی، خانوادۀ معزز ایشان را تکریم کنیم.»
وبگاه «دانشنامة جامع علوم انسانی» افتتاح شد
مهدی بنایی جهرمی، رئیس پژوهشکده دانشنامه‌نگاری، ضمن پاسداشت خدمات شایان استاد احمد بیرشک و خیرمقدم به حضار، خبر راه‌اندازی وبگاه «دانشنامة جامع علوم انسانی» در فضای مجازی را داد و این وبگاه را رخدادی مبارک برای توسعة علمی و معرفتی ایران دانست. در همین ارتباط، دکتر مسعود رضایی، عضو هیئت علمی پژوهشکدة دانشنامه‌نگاری توضیح داد: «چهار دهه از زمان مطرح شدنِ نظریة جامعه بدون کاغذ می‌گذرد و تصور بر این بود که نشر کاغذی از بین خواهد رفت، اما این اتفاق به‌طور کامل نیفتاد، ولی امروز شاهد رواج دانشنامه‌های زیادی به‌صورت برخط هستیم که همه‌جا حاضر و در دسترس هستند.»
دکتر رضایی افزود: «اگرچه پژوهشکدة دانشنامه‌نگاری پیش از این فرایند سفارش و دریافت مقالات را سامانه‌سپاری کرده بود، اما جای یک دانشنامة جامع برخط خالی بود و امروز با تولد «دانشنامة جامع برخط علوم انسانی» (انسانیکا) به‌طور همه‌جانبه‌تری پاسخ‌گوی نیاز پژوهشگران و دانشجویان خواهد بود. این دانشنامه که تمام خدمات خود را به‌صورت برخط به کاربران ارائه خواهد داد، این نوید را می‌دهد که بسیاری از کمبودهای دانشنامه‌های سنتی یا کاغذی مانند تأخیر در به‌روزرسانی، دسترسی محدود، هزینه‌های بالای تولید و غیره را از بین ببرد. پژوهشکدة دانشنامه‌نگاری در طول سه دهة گذشته دانشنامه‌های کاغذی زیادی را منتشر کرده است. امید است این دانشنامة برخط بتواند همة آنها را به‌راحتی در دسترس مخاطبان قرار دهد و با گسترش قلمرو دانشنامه، همة شاخه‌های علوم انسانی به‌صورت جامع پوشش دهد و مرجع مناسبی برای جست‌وجو، ارجاع و پیوند باشد.» وی در ادامه این پروژه را کلان خواند و برای هرچه بیشتر بارور شدن و پیشرفت آن، از پژوهشگران و دانشمندان مدد خواست.
ظرفیت‌سازی؛ آرام آرام از تقلید به‌سمت تحقیق برود
در ادامه دکتر موسی نجفی، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ضمن تبریک میلاد حضرت امام زمان (عج) گفت: «مرحوم دکتر بیرشک این نهال را در 33 سال پیش برپا کرد و ما امروز از ثمرة آن مستفیض هستیم.» او ضمن عرض ارادت به خانوادة دکتر بیرشک که در این مراسم حضور داشتند، عنوان کرد: «خانوادة دکتر نیز مثل ایشان، در علم و دانش بسیار فعال و پویا هستند.» رئیس پژوهشگاه علوم انسانی با این پرسش که «رسالت پژوهشکدة دانشنامه‌نگاری چیست؟» و «تفاوت آن با دیگر نهادهای هم‌بسته کدام است؟» گفت: «برای پاسخ‌گویی به این سؤالات ابتدا باید پژوهش کرد که چرا دانشمندی مانند احمد بیرشک 33 سال پیش به‌فکر راه‌اندازی این نهاد افتاد. بیرشک از دانشمندانی بود که بیش از همه‌چیز دغدغة ایرانی‌بودن داشت و قصد داشت تمدن ایران را در شرق جانمایی کند و برای این کار مدل فرهنگ‌نامه‌نویسی را، که یک رویه از تمدن‌نویسی است، در پیش گرفت.» او با اشاره به اینکه «تمدن به معنای ظرفیت است»، اضافه کرد: «امروز شاهدیم که ظرفیت‌ها هنوز هستند، ولی این ظرفیت‌سازی باید آرام‌آرام از تقلید به‌سوی تحقیق برود. فرهنگ‌نامه‌نویسی به‌معنی آشکار کردن ظرفیت‌هایی است که در آن تمدن‌ها می‌توانند به‌طور واقعی با هم تبادل کنند.»
بخش بعدی این مراسم، پخش نماهنگی مستند حاوی زندگی‌نامه و کارنامة حرفه‌ای استاد احمد بیرشک بود.
فریبرز مجیدی، از همراهان استاد بیرشک، گفت: «آشنایی من و دکتر بیرشک به سال‌ها قبل برمی‌گردد، اما همکاری دائمی من با استاد به سال ۱۳۶۳ برمی‌گردد که در انتشارات علمی و فرهنگی به‌همراه 50 مترجم دیگر، در یک شبکة علمی به همت ایشان مشغول به فعالیت بودیم. کار دقیق و ترجمة درستی که امروز قابل ملاحظه است ماحصل سال‌ها زحمت اوست. او در تمام طول عمر خود خدمت فرهنگی کرد که مدارس هدف و مؤسسه دانشوران از نشانه‌های مهم اقدامات او هستند.
دکتر بیرشک عهد کرده بود، فارغ از هر نظام سیاسی به کشورم خدمت کند
دکتر موسی اکرمی، از دیگر همراهان استاد بیرشک، سخنران بعدی این مراسم بود و عنوان کرد: «من در کتاب «بیرشک‌نامه» که ۵۲۵ صفحه و در قطع وزیری بزرگ است، ۹۰ درصد مطالب را به خود استاد اختصاص داده‌ام و سعی کردم آثار و دستاوردهای استاد را در این کتاب منعکس کنم.» وی با اشاره به خدمات استاد بیرشک، تصریح کرد: «بیرشک در همة حوزه‌ها اعم‌از تاریخ، فلسفه، ادبیات، فیزیک و… تألیف دارد. آشنایی من با استاد به کلاس هشتم برمی‌گردد، که با کتاب درسی هندسه سرو کار داشتم، کتابی که به تألیف احمد بیرشک بود. بعد هر قدر او و تألیفاتش را شناختم، بیش از قبل در بحر و دریای دانشی او پیش رفتم.» وی در ادامه خاطرات همکاری خود با دکتر بیرشک را یادآور شد و گفت: «جمله‌ای از ایشان همیشه در ذهنم هست که می‌گفت: من جوان که بودم، با خودم عهد کردم که فارغ از هر نظام سیاسی که در کشور حاکم است به کشورم خدمت کنم.»
بخش بعدی مراسم، تکریم و تجلیل از پسر و دختر استاد بیرشک، دکتر بهروز و دکتر گیتی، بود.
پدرم آرزو داشت در خانه هر ایرانی یک کتابخانه باشد
دکتر بهروز بیرشک در سخنانی گفت: «امروز برای من روزی بسیار پرخاطره است و تجلیل به‌عمل‌آمده در این روز برای من بسیار ارزش دارد. در همین ابتدا باید این نکته را یادآوری کنم که در شکل‌گیری بنیاد دانشنامة بزرگ فارسی، مرحوم بروجردی و زنده‌یاد دکتر حسن حبیبی نقش مؤثری داشتند.» او با اشاره به دو کتاب ارزندة «زندگی‌نامة علمی دانشوران» و «گاه‌شماری» تألیف استاد بیرشک ادامه داد: «کتاب زندگی‌نامه علمی دانشوران بهترین کتاب در موضوع بیوگرافی دانشمندان است. ترجمة این کتاب در ده جلد طرح‌ریزی شد که شامل زندگی‌نامة تقریباً ۳۰۰۰ دانشمند در سراسر جهان و ایران است.»
بهروز بیرشک افزود: «در قسمت معرفی دانشمندان ایرانی این کتاب یک بخشِ اضافه است که به معرفی تمام مقالات و کتاب‌هایی اختصاص دارد که در مورد دانشمندان ایرانی نگاشته شده است. امیدوارم ترجمة این اثر نیز با همت دوستان به پایان برسد و به‌صورت اینترنتی بر روی وبگاه بیاید.» او دربارة کتاب «گاه‌شماری» نیز گفت: «این کتاب از نظر بسیاری از صاحب‌نظران دقیق‌ترین گاه‌شماری در این حیطه است. در این کتاب دو دانشمند متخصص گاه‌شماری، ۲۳ گاه‌شماری مختلف در تاریخ را بررسی کردند و به این نتیجه رسیده‌اند که دقیق‌ترین گاه‌شماری، مدل گاه‌شماری ایرانی است.» وی در پایان گفت: «پدرم آرزو داشت در خانة هر ایرانی کتابخانه‌ای باشد با آثاری که مؤلفان آن ایرانی هستند. متأسفانه در ایران با رفتن هر مدیری، پروژة او هم به اتمام می‌رسد و مدیر جدید از نو کار خود را شروع می‌کند. این امر نشان‌دهندة خوی خودخواهی در مدیران ایرانی است. پدرم به کار گروهی عشق داشت. متأسفانه در جامعة ما رقابت و حسادت بسیار است و این مسئله آسیبی است که باید برطرف شود چرا که کار جمعی و گروهی تنها با صمیمیت به پیشرفت می‌رسد.»
بخش دوم این آئین به سه سخنرانی علمی اختصاص داشت.
بازتقلید یا بازتولید؟
دکتر محسن بهلولی، معاون پژوهشکدة دانشنامه‌نگاری، عنوان کرد: «بعد از ۲۵ سال همکاری در دانشنامه، هنر شفاف‌اندیشیدن و «شفاف سخن‌گفتن» را آموختم، اما ما چیزی به‌نام هنر شفاف‌نوشتن هم که از شفاف‌اندیشیدن نشأت می‌گیرد نیز داریم.» وی افزود: «اگر شفاف نیندیشیم، آسیب‌ها و ضررهای زیادی را متحمل خواهیم شد. دایره‌المعارف بیش از اینکه به من یاد بدهد چه چیزی را بنویسم، ببینم و انجام دهم، به من یاد داد چه‌چیزی را ننویسم، نبینم و انجام ندهم.»
دکتر بهلولی ادامه داد: «خطای اطلاعات در دسترس آسیبی است که باید در این روزگار به آن توجه کرد. ما امروز محتواها را نه بازتولید بلکه باز تقلید می‌کنیم. دایره‌المعارف باید هزاران بار بکوشد که آن‌چیزهایی را که نباید بگوییم از دایرة اطلاعات بیرون بکشد، ایجاز و مختصرنویسی باید سرلوحة کار ما باشد. به‌نظر من شفاف‌نوشتن بیشتر از اینکه یک فن باشد، هنر است. باید اطلاعات را بی‌رحمانه بشکافیم و هر محتوایی را بازتقلید نکنیم.»
استاد بیرشک اهمیت زیادی به زبان فارسی می‌داد
دکتر اصغر اسمعیلی، عضو هیئت علمی پژوهشکدة دانشنامه‌نگاری، سخنران بعدی این مراسم بود که گفت: «من از دهة ۸۰ در دانشنامه حضور پیدا کردم و محضر استاد بیرشک را درک نکردم، اما مقالة «رشک بر بیرشک» را نوشتم که ادای دین من و همکاران این مجموعه به استاد است.» وی در ابتدای سخنرانی خود به این نکته پرداخت که «استاد بیرشک اهمیت زیادی به زبان فارسی می‌داد و انتخاب نام بنیاد دانشنامة بزرگ فارسی نشان‌دهنده این امر است؛ وی تدوین آثاری چون فرهنگ جامع فارسی و فارسی برای جهانگردان را گواه دیگری بر این امر دانست. استفادة استاد بیرشک از شاعرانی چون فریدون مشیری و عباس یمینی‌شریف را در فرهنگ‌نویسی و ترجمه نشانِ اهتمام وی به زبان و ادب فارسی دانست.»
دکتر اسمعیلی افزود: «بیرشک به شبکه‌سازی علمی معتقد بود و با جلب همکاری مترجمان بزرگی چون بهاء‌الدین خرمشاهی، سروش حبیبی، علی‌اصغر حلبی، فریبرز مجیدی و کامران فانی ترجمه‌های برجسته‌ای را در قالب زندگی‌نامة علمی دانشوران عرضه کرد. استاد بیرشک با تشکیل شوراهای مختلف مانند شورای دانشنامة ریاضی، شورای دانشنامة شمیران و شورای دانشنامة فیزیک و علوم پایه شبکة منسجم علمی تشکیل داد.» این سخنران در پایان سخنان خود با استناد به برخی نامه‌ها و اسناد به ویژگی‌های برجستة اخلاقی استاد بیرشک همچون مراعات احوال دانشجویان و دانش‌آموزان حتی در اموری مانند قیمت‌گذاری کتاب برای آنان، انصاف علمی، دقت، سخاوت و توجه به همة همکاران اشاره کرد.
دانایی نه مقصد که راه است
دکتر مهدی بنایی جهرمی آخرین سخنران این مراسم گفت: به بهانه یادی از مرحوم بیرشک و نکوداشت مقام علمی او این پرسش به ظاهر ساده را طرح می‌کنیم و محل تأمل قرار می‌دهیم که «چرا در میان خیل عظیم مردمان، تنها نوادری راه دشوار دانا شدن و راه دشوارتر دانا کردن را پیش می‌گیرند؟ اگر دانایی را در حد و مقدار حرفه افراد در نظر آوریم این پرسش اهمیت خود را از دست می‌دهد چراکه بر این اساس، چنانکه آدمیان بر اساس سلایق و علایق فردی شغلی را بر می‌گزینند، رفتن یا نرفتن به سمت دانایی نیز به علاقه و خوشایند افراد بسته است. اما دانایی در حد شغل و حرفه افراد نیست و پرسش از خاستگاه اشتیاق به دانایی ما را به‌سوی کشف دردی عمیق در انسان سوق می‌دهد. دردی که آغاز عزم او به سمت دانایی است.
او ادامه داد: در راه این کشف، تأمل در این عبارت ارسطو راه‌گشاست: «تمام آدمیان، بر اساس طبیعت‌شان مشتاق‌اند به دانستن!» یعنی ما به حکم انسان بودن مشتاقیم به دانایی. اما اگر این‌گونه است، چرا گروه کمی به این راه می‌روند و چرا این سرشت در همه به فعلیت در نیامده و خاستگاه شوق بسیاری از مردمان به راه دشوار دانایی نشده است؟ در مقام پاسخ، این جمله را به عبارت ارسطو اضافه می‌کنیم که «تنها کسی دانایی را قصد می‌کند که نسبت به سرشت خود آگاه باشد اما آدمی از آگاهی به سرشت خود گریزان است، چرا که در اندرون این سرشت بسی نقصان‌ها و نادانی‌ها و خلأهای هولناک دارد.
وی ادامه داد: سقراط در آتن می‌کوشید مردمان را به درک این خلأها نزدیک سازد و از این‌رو در هجوم مردمان واقع شد و محکوم به مرگ شد. آدمی می‌کوشد تا با انبوه توهمات و هوس‌ها و مشغولیت‌ها از رنج خودآگاهی به نقصان‌ها و ناداری‌های سرشت خود بگریزد، چراکه اساساً درد خودآگاهی درد سهلی نیست و هر کسی را یارای تحمل بار سنگین آن نیست.
رئیس پژوهشکده دانشنامه‌نگاری در ادامه تصریح کرد: این خودآگاهی که خاستگاه آهنگ و عزم و تلاش ما به سوی دانایی است، خودآگاهی قبل از دانایی است و تاریخ تفکر غربی از این خودآگاهی آغاز شده و مایه گرفته و به این وضع دانایی رسیده است. بسیاری این وضع را مقصد نهایی آدمی می‌دانند اما در میان دانایان، هستند نوادری که از این مرحله دانایی می‌گذرند و مقصدی را در ورای این مرحله می‌جویند و می‌یابند که این دانایی نه مقصد که راه است. در این مقام قدری در نمونه‌هایی از قبیل این فرموده سعدی بیاندیشیم که: دیوانه عشقت را جایی نظر افتاده است / کآنجا نتوان رفت اندیشه دانایی. در پایان این مراسم به نقل از خبرگزاری کتاب (ایبنا) با حضور فرزند استاد بیرشک از پنج کتاب مرجع از تازه‌های پژوهشکدة دانشنامه‌نگاری رونمایی به‌عمل آمد که «دانشنامة مطالعات بین‌المللی ورزشی»، «دایره‌المعارف آموزش عالی»، «دانشنامة محیط‌زیست ایران»، «دانشنامة ویروس‌های گیاهی و قارچی» و «اندیشه‌های تربیتی گیلبرت رایل» از آن جمله بودند./پایان
ایتا
نظر شما :