میدان آزمون و مسابقۀ بزرگ از نگاه امام علی (ع)

یادداشت به‌مناسبت ولادت حضرت علی (ع)
میدان آزمون و مسابقۀ بزرگ از نگاه امام علی (ع)

دکتر زینه عرفت‌پور
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

امام علی علیه‌السلام در حکمت 441 (نسخۀ صبحی صالح) در قالب یک جملۀ کوتاه به یکى از مهم‌ترین روش‌هاى آزمودن انسان‌ها اشاره کرده، می‌فرماید: الوِلایاتُ مَضامیرُ الرِّجال: منصب‌هاى حکومتى، میدان آزمون و مسابقۀ مردان است.
 در این حکمت واژۀ «مضامیر» جمع «مضمار» از مادۀ «ضُمور» به‌معناى لاغر و نحیف‌شدن، مشتق شده و مضمار در زبان عربی به میدانى اطلاق می‌شده است که اسب‌ها را جهت تمرین‌دادن و آمادگی یافتن برای مسابقۀ اسب‌سوارى به آنجا می‌آوردند و با تمرین هاى پی‌درپی، آنها را لاغر و چالاک می‌ساختند؛ بنابراین مضمار به معناى میدان تمرین است و گاه به میدان مسابقه نیز اطلاق می‌شود که البته در این حکمت به معنای میدان آزمون و مسابقه به‌کار رفته است. درواقع امام علیه‌السلام در این حکمت می‌فرمایند: همان‌طور که در میدان مسابقه، لیاقت و نکویی دویدن اسب‌ها معلوم مى‌شود، در میدان حکومت‌داری و ریاست هم اخلاق، رفتار، تدبیر و مدیریت افراد آشکار می‌شود.

 انسان‌ها در طول حیاتشان در عرصه‌های مختلفى مورد آزمایش و امتحان قرار می‌گیرند؛ دسته‌ای در حالت تنعّم ورفاه، دسته‌ای در حالت فقر و تنگدستی و دسته‌ای دیگر در مصیبت‌های و شداید روزگار. ولى در میان میدان‌هاى امتحان و مسابقه، پرخطرترین میدان، میدان حکمرانى و ریاست است؛ چراکه موقعیت قدرت، موقعیتی سخت و پر از وسوسه‌های شیطانی است. درواقع می‌توان گفت در چنین جایگاهی، جلوه‌های فریبندۀ دنیا، انواع امیال و هوس‌ها بیشتر خودنمایی می‌کنند و صاحب مقام را با چشاندن طعم شیرین و خوشایند قدرت‌طلبی و زورگویی به او، برای اعمال قدرت و زور وسوسه می‌کنند و اینجاست که هویدا می‌شود چه کسانى را غرور و سرمستی فرا می‌گیرد و چه کسانى فریفتۀ مظاهر دنیوی نمی‌شوند، چه کسانى براى مال‌اندوزی و منفعت‌جویی از طریق حکومت و ریاست، به دیگران ظلم و ستم روا می‌دارند و چه کسانى با همه (طرفداران و مخالفان)، جانب عدالت و انصاف را نگاه می‌دارند و البته قطعاً کسی می‌تواند در این جایگاه پیروز شود که در نهایت صداقت و فروتنی، خود را دربرابر دیگران مسئول بداند و توان و قدرت خویش را در جهت خدمت‌گزاری به آنان به‌کارگیرد، اما کسی‌که به‌دنبال هوس‌های نفسانی خویش باشد و این قدرت و ریاست را فرصتی برای جاه‌طلبی، منفعت‌جویی و حمایت از طرفداران و حذف مخالفان قلمداد کند و برای تأمین مصالح خویش، حق را نبیند و بر باطل صحه گذارد، آنجاکه باید در دفاع از حق زبان نگشاید و با کلام و رفتار خویش، باطل را مورد تأیید قرار دهد، قطعاً در این دنیا متاعی زودگذر برای خود و هم‌قطارانش به چنگ می‌آورد، اما چه سود که او در این میدان مسابقه خسران اخروی را برای خود رقم زده است.

 در مجموع می‌توان گفت که انسان‌ها بعد از دست یافتن به موقعیت‌های بالا، به‌شدت در معرض خطر تغییر و دگرگونى در اخلاق و رفتار خود هستند و تنها با تکیه بر ارزش‌مداری و اخلاق‌گرایی است که همچون معصومین (علیهم‌السلام) در شرایط متفاوت، اخلاق و رفتارشان کمترین تغییرى پیدا نمى‌کرد، می‌توانند در میدان‌های سخت و آزمون‌های دنیوی سربلند و پیروز بیرون آیند، همچنان‌که امیرمؤمنان على (ع) آن سال‌هایی که خانه‌نشین شده بودند و موقعیت حکومت نداشتند، بسیار ساده و به‌دور از زرق‌وبرق دنیا می‌زیستند و زمانی‌که به حکومت و قدرت رسیدند، همان زندگی ساده و بی‌آلایش را ادامه دادند و هیچ‌گاه از موقعیت خود برای خانواده و اطرافیان خود سوء‌استفاده نکردند و آنجا که باید، کلام حق را می‌گفتند و در هیچ‌شرایطی، چه با قول چه با عمل، با باطل هم‌ساز و هم‌نوا نمی‌شدند، بلکه با تمام قوای خود به جنگ باطل می‌رفتند؛ چراکه خوب می‌دانستند که از یک‌سو نباید فریب این دنیایی را خورد که پیرامونش را انواع شهوات و امیال نفسانی فراگرفته است و برای انسان‌ها شیرین، زیبا و پر طراوت به‌نظر می‌رسد، همچنان‌که در خطبۀ 111 در مقام برحذرداشتن انسان‌ها از دنیا می‌فرماید: ... إنّها حلوةٌ خضرةٌ حُفّت بالشهوات و ازسوی دیگر نباید به موقعیت قدرت و حکومت و ریاست دل بست که این موقعیت برای هیچ‌کس پایدار نمی‌ماند، همچنان‌که در بخش دیگری از همین خطبه امام (ع) می‌فرماید: سلطانُها دولٌ: حکومت آن [دنیا] ناپایدار است و دست‌به‌دست می‌چرخد.

 البته شایان ذکر است که در این حکمت، واژۀ رجال یا مردان از باب تغلیب به‌کاررفته است؛ به دیگر بیان هرچند بر اساس اصل غلبه جنس مذکر بر مونث در زبان عربی، به‌ظاهر روی سخن امام (ع) به مردان است اما درواقع گستره پیام هم مردان و هم زنان را شامل می‌شود. بنابراین افراد اعم از زن و مرد در مسؤولیت‌های اجتماعی و شغلی خود، باید وظایف خود را به‌خوبی انجام دهند و از موقعیت خویش در جهت ارضاء امیال و شهوات شخصی، کسب موقعیت‌های نا‌به‌حق برای خود و اطرافیان، انتقام‌جویی، زورگویی و ... بهره نبرند، بلکه این موقعیتی را که به‌دست آورده‌اند را فرصتی برشمرند که از طریق آن ویژگی‌های درونی و توانمندی‌های خود را به بوتۀ آزمایش بگذارند و آنها را در راستای ارتقاء حوزۀ فعالیت خویش به‌کار بندند و به دیگران خدمت کنند و توانایی‌های خود را تقویت کنند، در این‌صورت آن مسئولیتی که به‌عنوان امانت به دست آنان سپرده شده است، از یک‌سو سربلندی و سرفرازی را در این دنیا و سعادت و نیک‌فرجامی را در آخرت برایشان رقم می‌زند./پایان