گزارش نشست «کتابآرایی و تمدن اسلامی»
نشست علمی «کتابآرایی و تمدن اسلامی» به‌همت پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و در راستای شعار هفته پژوهشِ پژوهشگاه (علوم انسانی و تمدن‌زایی)، نهم دی‌ماه 1403 برگزار شد.
کتابآرایی منبعی برای مطالعات تاریخ اجتماعی
در این نشست که به‌دلیل تعطیلی‌های ناشی از آلودگی هوا با تأخیر برگزار شد، ابتدا دکتر صفورا برومند (مدیر گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ ایران پژوهشگاه) به دلایل انتخاب موضوع نشست و معرفی سخنرانان پرداخت و مطالب خود را با عنوان «کتابآرایی منبعی برای مطالعات تاریخ اجتماعی» ارائه کرد.
دکتر برومند در آغاز سخنانش با اشاره به حوزه دانشی تاریخ اجتماعی، شرح داد: «به‌طور کلی، تاریخ اجتماعی دانشی است که به بررسی گونه‌های متنوع مناسبات اجتماعی در بستر تاریخی می‌پردازد.» بدین ترتیب، مباحثی چون تاریخ فنون و حرف و اصناف، ازجمله موارد مطرح در مطالعات تاریخ اجتماعی است. در واقع، مستندات تاریخ اجتماعی در مقایسه با شواهد مرتبط با تاریخ سیاسی، کمتر در منابع مکتوب تاریخی منعکس شده‌اند. وی سپس یادآور شد که پژوهشگر تاریخ اجتماعی بیشتر به بررسی بقایای مادی و معنوی زیست مردم می‌پردازد و در این عرصه است که میراث فرهنگی ملموس و ناملموس به‌عنوان بخشی از میراثِ در دسترس هر حوزه تمدنی، به منبعی برای مطالعات تاریخ اجتماعی تبدیل می‌شود.
این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی در ادامه تأکید کرد: اهمیت این میراث فرهنگی ملموس یا ناملموس یا به دیگر سخن میراث مادی یا معنوی، بدان‌حد است که حوزه آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد در یونسکو، بخشی از این میراث فرهنگی را به‌عنوان میراث جهانی شناسایی کرده است و نکته حائز اهمیت و مرتبط با نشست این است‌که هنرهای نگارگری (1399/2020)، خوش‌نویسی (1400/2021) و تذهیب (1402/2023) که از هنرهای شاخص کتابآرایی به‌شمار می‌روند، به‌عنوان میراث فرهنگی جهانی ناملموس ایران شناخته شده‌اند. همچنین آثاری چون شاهنامه بایسنقری، التفهیم اثر ابوریحان بیرونی درخصوص اخترشناسی و هندسه، خمسه نظامی، ذخیره خوارزمشاهی اثر اسماعیل جرجانی با موضوع پزشکی، مسالک و ممالک اصطخری، کلیات سعدی و جامع‌التواریخ رشیدالدین فضل‌الله، در فهرست برنامه حافظه جهانی یونسکو ثبت شده‌اند و این آثار، نسخه‌های ارزشمندی در عرصه کتابآرایی محسوب می‌شوند.
دکتر برومند درخصوص نقش هنرهای کتابآرایی در مطالعات تاریخ اجتماعی چنین گفت: مورخ تاریخ اجتماعی با مراجعه به آثاری که به نوعی نمونه‌ای از کتابآرایی به‌شمار می‌روند، با مجموعه هنرهایی روب‌رو می‌شود که هر یک نشانی از پیشینه فن و هنر و روایتی از نسل‌های متمادی در انتقال تجربه‌ای اجتماعی و فرهنگی را در بر دارند. در واقع، از دید مورخ تاریخ اجتماعی، ساختار و اجزای کتابی که به هنرهای متنوع کتابآرایی مزین است، گنجینه‌ای از اطلاعات درخصوص تجربیات استادکاران یک صنف هنری و فنی است. به‌طور مثال، فن صحافی و تجلید، مستلزم مجموعه‌ای از مهارت‌ها برای انتخاب و آماده‌سازی پوست و چرم، تهیه قالب‌های مسی و فولادی یا شیوه سوخت برای طراحی تزیینات جلد و اجرای آنست. درخصوص جلدهای لاکی، زیرسازی جلد با کاغذ پیزوری یا ذرتی یا پاپیه ماشه، تزیینات و نقاشی‌ها، هر یک نیازمند مهارتیست. تولید کاغذ که شاخه فعالیتی بسیار تخصصی را شامل می‌شود، ازجمله کاغذ آهاردار و زرافشان و کاغذ ابری یا مرمری، تولید ابزارهای فنونی چون صحافی و نقاشی به‌طورمثال، قلم‌مو، انتخاب رنگیزه و بَستمان و دیگر مواردی از این دست، برگرفته از تجربه‌ای تاریخی است و بدین‌ترتیب، مطالعه درخصوص این موارد، بخشی از تاریخ اجتماعی را آشکار می‌کند.
این عضو هیأت علمی پژوهشگاه در ادامه سخنان به بررسی چرایی و چگونگی شکل‌گیری و تغییر و تحولات این فنون در سپهر تاریخی و اهمیت این موارد برای مورخان تاریخ اجتماعی پرداخت و یادآور شد: یکی دیگر از موارد مهم در ارتباط بین تاریخ اجتماعی و هنرها و فنون مرتبط با کتابآرایی، موضوعاتی است که در قالب هنر نقاشی در کتاب‌ها و مرقع‌ها مجسم شده و به‌نمایش درآمده‌اند. به‌طور مثال، موضوع بخشی از نگارگری‌های کتاب‌ها به نمایش مجلس بارعام دربار، شکارگاه و نبردها اختصاص دارد. جشن‌ها، سوگواری‌ها، زندگی روزمره اقشار مختلف جامعه، سلوک و زیست زنان، پوشاک، خوراک ظروف پذیرایی، سرگرمی‌ها، مسابقات، باغ‌آرایی و دیگر مواردی از این دست، همگی مستندات تصویری و حائز اهمیتی در مطالعات تاریخ اجتماعی محسوب می‌شوند.
معرفی رشته کتابت و نگارگری
سخنران بعدی این نشست، دکتر الهام ملک‌زاده (عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ و مدیر ترویج دستاوردهای پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) بحث خود را با عنوان «معرفی رشته کتابت و نگارگری» آغاز کرد و در ابتدا به ارائه تعریفی از کتابت و نگارگری پرداخت. وی سپس به اهمیت این رشته، هدف از ایجاد و فعالیت رشته کتابآرایی و نگارگری، دانشگاه‌های ارائه‌دهنده این رشته تحصیلی، گرایش‌های مختلف و مفاد درسی مرتبط پرداخت و به تشریح جایگاه رشته کتابت و نگارگری در خلأ مناسبات استاد و شاگردی تأکید کرد.
دکتر ملک‌زاده تصریح کرد: در رشته کتابت و نگارگری، کار دانشجو با رنگ، قلم، کاغذ، مرکب و دوات قلم مو است. از آن‌جایی‌که این رشته شاخه‌های مختلفی از هنر را در برمی‌گیرد، در چهار گرایش مختلف نگارگری، طراحی سنتی و تذهیب، خوش‌نویسی و خیالی‌نگاری در مقطع کارشناسی ارائه می‌شود.
نقش کاتب و کتابت در کتابآرایی ایران
دکتر غلامرضا راه‌پیما (عضو کمیته تخصصی هنرهای سنتی و صنایع دستی فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، عضو مؤسسه هنرمندان پیشکسوت و رئیس هیأت‌مدیره گروه موزه‌های دفینه)، سخنران بعدی نشست «کتابآرایی و تمدن اسلامی» بود که با عنوان «نقش کاتب و کتابت در کتابآرایی ایران» به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: در طول تاریخ بشر تمدن‌های بسیاری ظهور کرده‌اند و ایران به‌عنوان کشوری در چهار راه تمدن‌های بزرگ بشری همواره در ادوار مختلف تاریخی خاستگاه تمدن‌ها و فرهنگ‌های غنی بشری بوده است. این سرزمین پهناور توانسته است یکی از درخشان‌ترین دستاوردهای تمدنی را به بشریت عرضه کند و در پهنای جغرافیایی گسترده اثرگذار باشد. ازجمله دستاوردهای ارزشمند و درخشان، هنر و فنون کتابآرایی و کتاب‌سازی در ایران بوده و یکی از جلوه‌های ظریف آن، هنر کتابت و فنون کاتب در حوزه نوشتار بوده است.
دکتر راه‌پیما ادامه داد: کاتبان در گذشته به‌طور عام همگی به فنون و علوم مختلفی آشنا بودند، از جمله: علوم انشاء، ادبیات فارسی و عرب، علم انساب، تاریخ و جغرافیا، امثال و حکم و سایر علوم وابسته که شخص کاتب به‌عنوان منشی و یا دبیر، انجام وظیفه می‌کرد. کاتبان همواره برای نوشتن به مسائلی ازجمله توجه به طهارت جسم و روح، تزکیه نفس، صفا، شأن و مسائل دیگری که شایسته یک کاتب یا منشی بود توجه داشتند.
وی در ادامه متذکر شد که از بین فنون کتابآرایی، مهمترین بخش یا با اهمیت‌ترین فصل کتابآرایی، می‌توانست نقش کاتب باشد که سایر فنون حول محور کاتبان به فعالیت‌های خویش می‌پرداختند و عملأ در حوزه کتابآرایی بیشترین سهم و نقش را کاتبان داشتند. پس از کتابت نیز، کتاب به مذهبان و جدول‌کشان و مجلدان و مصحفان و... سپرده می‌شد .
بررسی عناصر کتابآرایی ایرانی و نقش آن در تمدن اسلامی
دکتر فریبا افکاری (رئیس کتابخانه دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران و عضو هیأت امناء نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور)، با عنوان «بررسی عناصر کتابآرایی ایرانی و نقش آن در تمدن اسلامی» به ایراد سخنرانی پرداخت. وی اظهار کرد: هنر کتابآرایی از شاخص‌ترین هنرهای اسلامی به‌شمار می‌آید که نشان از اهمیت کتاب در تمدن اسلامی دارد و بیشتر شامل مباحث خوش‌نویسی تذهیب تجلیل و نقاشی است. مهمترین دلیل توجه به هنر کتابآرایی قرآن کریم است که از جنبه‌های مختلف مانند کتابت تزیینات و قرائت مورد توجه مسلمانان است. تمامی هنرهای ایرانی شامل جلدسازی، کاغذآرایی، صفحه‌بندی، تزیینات جدول‌کشی، تزیینات بین سطور و حاشیه‌ها؛ همگی در قرآن‌ها تجلی خاصی یافته است.
دکتر افکاری ادامه داد: یکی از هنرهای پیش از ورود به اسلام هنر کتابآرایی مانوی است. مورخان دوره اسلامی کتاب‌ها و نسخه‌ها به تزیینات و به‌کارگیری طلا و نقره از کتب مانوی بسیار مت بررسی عناصر کتابآرایی ایرانی و نقش آن در تمدن اسلامی مؤثر شده‌اند در قرون نخست نگارش قرآن با توجه به قداست آن‌‌هایی از نسخه‌هاست که دارای تزیینات خاص هستند. ایرانیان هنگامی‌که پذیرفتن اسلام با تأثیر از هنر مانوی در نسخه‌آرایی کتاب‌هایی چون قرآن و موضوعات دیگر کوشیدند تا به زیباسازی در نگارش و کتابت بپردازند. در قرون اولیه قرآن‌نگاری اسلامی که کتابآرایی، هنر چشمگیری داشته است به‌ویژه از مصورسازی مانویان که در آن‌زمان رایج بود، تأثیر بسیار گرفتند. هنر کتابت در میان عباسیان در ایران و نیز در هنر مسیحی سریانی تأثیر به‌سزایی گذاشت. حتی برخی از محققان معتقدند پس از محو جوامع مانوی بسیاری از هنرمندان آنان در دربارهای شاهان مسلمان استخدام شده و به‌شیوه خود به خلق آثاری متأثر از مانوی پرداختند. همچنین برخی محققان به تأثیر اندیشه‌های مانوی در اندیشه‌های عرفانی مانند طرد حیات زمینی و نفی مادیات و پرداختن بیشتر به امور اخروی اشاره می‌کنند. دوام هنر مانوی در دوره اسلامی از دوره غزنوی به سلاجقه و سرانجام به مغول‌ها می‌توان یافت و اوج آن را در هنر ایلخانی مشاهده کرد سبک هنری مینیاتورهای دوره مغول یادآور ظرافت‌ها و ویژگی‌های هنری است.
افکاری یادآور شد: تأثیر عناصر نسخه‌شناسی ایرانی را در کتابآرایی بغداد عثمانی در قرن یازدهم می‌توان مشاهده کرد. تولید نسخه‌های مصور در بغداد و گستردگی آن را می‌توان دید. شکل‌گیری کارگاه‌های هنری حمایت از هنرمندان و تأمین مخارج و هزینه‌های تولید نسخه‌های خطی مصور نیازمند حامیان قوی، مؤثر و ثروتمند بوده است که در مکتب کتابآرایی ایرانی و عثمانی معمولاً پادشاه و مجموعه‌های مهم و شخصی بوده‌اند مهمترین حامیان هنر به‌شمار می‌رفتند. برخی عناصر کتاب‌شناسی عناصر نسخه‌شناسی ایرانی که تأثیر زیادی در گسترش علوم اسلامی داشته‌اند نیز توسط افکاری مورد اشاره قرار گرفت که عبارت بودند از:
1. خوش‌نویسی است که پایه خطوط اسلامی چون کوفی نسخ ثلث تعلیق و بعدها نستعلیق می‌باشد خط نستعلیق که او عروس خطوط اسلامی است و هنر ایرانیان در آن نمود دارد به‌ویژه در دوره تیموریان و صفویان به اوج زیبایی رسیدند و خوش‌نویسان ایرانی توجه ویژه‌ای به ترکیب‌بندی دقیق و زیبایی‌شناسی متن داشتند، موجب گسترش و کتابت بسیاری از نسخه‌های دوره اسلامی شد.
2. عنصر دوم تذهیب است که برای تزیین صفحات استفاده می‌شد به‌ویژه در سرلوح‌ها حاشیه‌ها و قاب‌بندی‌ها استفاده و در آن استفاده از رنگ‌هایی چون طلایی، لاجورد، سبز به‌طور متداول به‌کار می‌رفت و اغلب در صفحات آغازین و پایانی کتاب و اطراف سوره‌ها و دیوان‌ها و به‌ویژه در در مرقعات نمود فراوان دارد.
3 مینیاتور. مکتب نقاشی ایرانی مانند مکتب تبریز، شیراز ، اصفهان در این دوره توسعه یافت آثار برجسته‌ای چون گلستان و بوستان سعدی دیوان حافظ از موضوعات محبوب برای تصویرسازی بودند. مینیاتورها با جزئیات بسیار دقیق و رنگ‌های زنده اجرا می‌شدند و ارتباط مستقیم با متنی که به‌تصویر کشیده شده داشتند. نگارگران زبردست با همکاری کاتبان و صفحه‌آرایان خلق نسخه‌هایی فاخر و نفیس دست یازیدند.
4. جلدسازی؛ سبک جلدسازی ایرانی با نقوش برجسته اشیه‌ها طلاکاری تزیین شده به‌ویژه در دوره صفویه و قاجار ظهور جلدهای لاکی با نقاشی‌های زیبا رواج یافت. صحافی‌های نفیس با استفاده از مواد باکیفیت و طراحی‌های دقیق انجام می‌پذیرفت و نام صحاف یا رقم‌ساز بر برخی از نسخه‌ها نسخه‌های فاخر نشان‌دهنده اعتبار کارگاه‌های صحافی در آن زمان است. سبک صحافی و جلدسازی ایرانی بر توسعه صحافی اسلامی تأثیر به‌سزایی داشت. نسخه‌های خطی نفیسی با جلدهای ممتاز تا به‌امروز باقی مانده است که نشان‌دهنده ذوق، سلیقه و سبک هنری رایج زمان خود بودند.
5. عنصر دیگری که در نسخه‌های خطی دیده می‌شود، ترکیب متن و تصویر است که اغلب در قاب‌های زیبا و با فاصله‌گذاری دقیق از نقاشی قرار می‌گرفتند. این سبک موجب گسترش هنر کتابت و صفحه‌آرایی در دوره اسلامی شد.
6. ازجمله موضوعات رایج تمدن اسلامی باید به نگارش متون مذهبی قرآن، ادعیه، نهج‌البلاغه، کتاب‌های حدیث، کتاب‌های تفسیر، شروح متون فلسفی و منطقی، متون ادبی، شاهنامه، دیوان‌های شاعران، کتب عرفانی، کتاب‌های علمی، نجوم، طب و ریاضیات اشاره کرد.
اوج هنر ایرانی در دوره سلجوقیان شامل شکل‌گیری اصول کتابآرایی و تذهیب اولیه است. در دوره ایلخانی پیشرفت تصویرسازی و آغاز استفاده از رنگ‌های متنوع. در دوره تیموری اوج هنر خوش‌نویسی و مینیاتور با تأثیرگذاری مکتب هرات. در دوره صفویه کمال یافتگی مینیاتور و تذهیب و پیدایش جلدهای لاکی و فاخر. در دوره قاجار ادامه سبک‌های گذشته همراه با تأثیر هنر اروپایی اشاره کرد.
ازجمله این آثار فاخر شاهنامه بایسنقری، خمسه نظامی، قرآن، دیوان حافظ، کلیله و دمنه، جامع‌التواریخ رشیدی رساله‌های بسیار دیگر است.
دکتر افکاری در جمع‌بندی سخنانش به تأثیر عناصر کتابآرایی ایرانی بر گسترش تمدن اسلامی اشاره کرد و به پنج مورد در این زمینه اشاره کرد:
1. این تأثیر در ارتقای هنر اسلامی مؤثر بود به قرآن نگاری جلوه خاص بخشید نسخه‌های قرآن با استفاده از خوش‌نویسی تذهیب و جلدسازی زیبا الهام بخش هنرمندان سایر مناطق جهان اسلام شد خط نستعلیق و تعلیق که در ایران شکل گرفت به سایر مناطق اسلامی گسترش یافت و به هویت بصری هنر اسلامی کمک کرد.
2. تأثیر دوم در انتقال دانش است متون علمی ادبی و دینی گسترش زیادی یافت نسخه‌های نفیس محتوای علمی و فرهنگی را با جذابیت بیشتری در اختیار خوانندگان قرار دادند.کارگاه‌های کتابآرایی خود به یکی از مراکز مهم نشر علوم در جهان اسلام تبدیل شد و کتابخانه‌ها محل نگهداری و تکثیر نسخه‌های ارزشمند بودند.
3. تأثیر بر تمدن‌های هم‌جوار بود. هنر ایرانی تأثیر زیادی بر هنرهای اسلامی و مناطق دیگر مانند عثمانی و هند گذاشت. بسیاری از هنرهای ایرانی به دربار عثمانی و مغولان هند دعوت شدند و شیوه‌های ایرانی را گسترش دادند و در کتابآرایی ایرانی باعث تقویت تبادلات فرهنگی و علمی میان کشورهای اسلامی شد ازجمله این تأثیرات می‌توان به تأثیر کاغذ ابری در ترکیه عثمانی و هند اشاره کرد.
4. تقویت پیوند دین و هنر است که با خوش‌نویسی و تذهیب متون دینی به شکل جذاب و تأثیرگذاری معرفی کردند و احترام کاتبان و خوش‌نویسان به قرآن و متون دینی سرمایه ارزشمندی برای جهان اسلام به‌شمار می‌رفت.
5. توسعه زبان و ادبیات فارسی در جهان اسلام است. شاهنامه، دیوان حافظ، مثنوی معنوی با هنر کتابآرایی به‌صورت نسخه‌های زیبا تولید شدند و به هویت تمدن اسلامی کمک کردند و زبان فارسی به‌عنوان زبان علمی و ادبی مهمی در جهان اسلام گسترش یافت تا آنجا که زبان رسمی بسیاری از دربارهای جهان شد.
6. پایداری، دانش، فرهنگ دانش و فرهنگ اسلامی در طول قرون حفظ و به نسل‌های بعدی منتقل شد و به‌عنوان اسناد فرهنگی تاریخی ارزشمند به حفظ تاریخ تمدن اسلامی کمک کرد و به ارکان اصلی زایش شکوفایی تمدن اسلامی تبدیل شد. این هنر نه تنها میراث فرهنگی ایران را غنی‌تر ساخت بلکه به گسترش فرهنگ و دانش در سراسر جهان اسلام کمک شایانی کرد.
آزمایشگاه آنالیز فنی و طیف‌سنجی کتب و اسناد»
آخرین سخنران نشست دکتر زهیر طیب (مدیر انجمن علمی تحقیق و تصحیح نسخه‌های خطی ایران و مسئول آزمایشگاه آنالیز فنی کتب و اسناد) بود که مطالب خود را با عنوان «آزمایشگاه آنالیز فنی و طیف‌سنجی کتب و اسناد» ارائه کرد. این پژوهشگر نسخه‌شناسی، صحبت‌های خود را به دو بخش تقسیم کرد و در بخش نخست با بیان اینکه از نظر طبقه‌بندی دیویی، نسخه‌های خطی در طبقه 090 از علم اطلاعات و کتاب‌شناسی... دسته‌بندی می‌شود، به خطای دسته‌بندی این علوم در مواردی از قبیل هم‌ردیف‌کردن شناخت نسخ خطی در کنار اشیاء عتیقه و احجار کریمه در رشته‌های کارشناسی رسمی دادگستری یا تعریف دوره‌های کارشناسی ارشد نسخه‌شناسی در زیر مجموعه‌هایی خارج از دانش کتابداری و علم اطلاعات اشاره کرد و اصلاح این دسته‌بندی‌ها را بایسته نهاد علم در کشور دانست.
دکتر طیب در بخش دوم سخنرانی خود با بیان ضرورت خروج بررسی‌های نسخه‌شناسی و باستان‌شناسی کتاب از گوشه‌گیری پژوهشی و اوج‌گرفتن از اکتفاء به توصیف محض و بعضاً سلیقه‌ای و خودداری از ورود به عرصه‌های جدید دانش و آشنایی با پیمایش‌های فنی دقیق و علمی، ورود کشور به حوزه طیف‌سنجی نسخه‌های خطی را در کاری در کرانه علم و از افتخارات پژوهشی ایران برشمرد.
این متخصص نسخه‌شناسی با بیان اینکه کودیکولوژی چیزی فراتر از اجتهاد متن پایه و بصری درباره کتاب است، افزود: امروز به مدد دانش‌های نو، امکان ارزیابی و تشخیص قدمت و اصالت نسخه‌های خطی با معیارهای تکرارپذیر علم فیزیک و آزمایش بدون مداخله در نمونه امکان‌پذیر شده است و ما در کشور نخستین آزمایشگاه این حوزه تخصصی را به نشانی labdoc.ir راه‌اندازی کرده‌ایم.
دکتر طیب با اشاره به ویژگی‌های آزمایش کربن 14 و لیزر رامان که عمدتاً موجب از بین‌رفتن نمونه آزمایشگاهی (نسخه خطی یا اسناد) می‌شوند، آزمایش طیف‌های مرئی و فرابنفش غیرمخرب را شیوه صحیح و قابل تکرار در بررسی‌های نسخه‌شناسی دانست و تشریح آن را با توجه به محدودیت زمانی جلسه به نشست مستقلی موکول کرد.
این مدیر گروه پژوهشی تحقیق و تصحیح و فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی در پایان سخنان خود از انتشار نشریه علمی پژوهش‌های نسخه‌شناسی و تصحیح متون و انتشار یافته‌های این حوزه در بالاترین سطح جهان که نمایه اسکوپوس است یاد کرد و از محققان برای مطالعه و انتشار آثارشان در این نشریه به نشانی codicology.ir دعوت به‌عمل آورد./پایان
پیوند و پوشه شنیداری سخنرانی‌ها(چندرسانه‌ای)
نظر شما :