گزارش نشست معرفی بخش عروض فارسی از کتاب «الابداع فی العروض»

نشست علمی معرفی بخش عروض فارسی از کتاب «الابداع فی العروض» اثر ابن‌فرخان، قرن ششم (بر اساس تصحیح عمر خلّوف و نسخه خطی کتابخانه نور عثمانیه) هشتم آبان‌ماه 403 با سخنرانی علی‌اصغر قهرمانی‌مقبل، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. دبیر علمی این نشست نیز دکتر امید طبیب‌زاده بود.
دکتر قهرمانی در ابتدای سخنانش پس از معرفی کتاب «الابداع فی العروض» تألیف جمال‌الدین ابوسعد علی‌بن مسعود مشهور به ابن‌فرخان، عالم و شاعر قرن ششم هجری اهل کاشان، گفت: هر چند کتاب مذکور به زبان عربی نوشته شده است، اما بخش قابل توجهی از کتاب درباره علم عروض فارسی است که از نظر حجم مطالب و ارزش آن، مهم‌ترین کتابی است که درباره عروض فارسی از قرن ششم به دست ما رسیده است؛ به‌طوری‌که می‌توان این کتاب را در ردیف دوم کتاب مهم عروض فارسی یعنی «المعجم فی معاییر اشعار المعجم» (تألیف شمس‌الدین قیس رازی) و معیار الاشعار (تألیف خواجه نصیرالدین طوسی) به‌شمار آورد که یک قرن پیش از آن‌دو تألیف شده است.
سه مکتب عروضی فارسی قدیم
دکتر قهرمانی عروض فارسی قدیم را به سه مکتب عروضی تقسیم‌بندی کرد و شرح داد: مکتب یوسف عروضی، مکتب شمس قیس رازی و مکتب خواجه نصیر؛ که به‌نظر می‌رسد مکتب یوسف عروضی برای توصیف ویژگی‌های وزن شعر فارسی از دو مکتب دیگر کارآمدتر بوده و تناسب بیشتری با شعر فارسی داشته است، اما به‌دلیل از بین رفتن اغلب آثار عروضی مبتنی بر این مکتب، برای پژوهشگران عروض معاصر ناشناخته مانده است. با شناخت کتاب «الابداع فی العروض» معلوم می‌شود که «ابن‌فرخان» علاوه‌بر آن که پیرو مکتب یوسف عروضی بوده، از استاد خود فراتر رفته است؛ به‌طوری‌که در کتاب الابداع نکات عروضی متنوع و ظریفی دیده می‌شود که عروض‌دانان معاصر مانند ابوالحسن نجفی، بدون اطلاع از نظرات ابن‌فرخان به‌همان رسیده‌اند که برجسته‌ترین آن مربوط به رکن‌بندی وزن رباعی و توصیف اختیاران شاعری آن است. همچنین این کتاب حاوی نکات مهمی است که مسیر تحولات تاریخی عروض فارسی را نشان می‌دهد که تاکنون امکان دسترسی به آنها نبوده است.
وی این اثر را گنج ارزشمندی برای علم عروض فارسی توصیف کرد که از بختیاری ما پس از گذشت قرن‌ها تک‌نسخه خطی بسیار ممتاز و باکیفیت عالی از آن در کتابخانه نورعثمانیه باقی مانده و به‌دست ما رسیده است. خوشبختانه دکتر عمر خلوف، متخصص عروض عربی و استاد دانشگاه ریاض، چندین سال از عمر خود را در تصحیح این کتاب بر اساس نسخه نورعثمانیه صرف کرده و با چاپ بسیار عالی آن را منتشر کرده است. البته آنجا که مصحح فارسی نمی‌داند و از طرف دیگر تصحیح بر اساس یک نسخه بوده است با تمام دقتی که به‌کار رفته، تصحیح اشعار فارسی با اشکالاتی روبه‌روست. همچنین نظرات ایشان در توضیح و تعلیق برخی مطالب کتاب در خصوص عروض فارسی صائب نیست.
در پایان نشست دکتر طبیب‌زاده از دکتر قهرمانی‌مقبل درخواست کرد تا که این کتاب ارزشمند، با همت ایشان ترجمه شده و در اختیار علاقه‌مندان عروض فارسی قرار گیرد.