گزارش نشست «آیین شهریاری در اَرتهَه‌شاسترَه»

نخستین نشست از سلسله‌نشست‌های دانش‌آموختگان پژوهشگاه با موضوع «آیین شهریاری در اَرتهَه‌شاسترَه» بیست‌وپنجم شهریورماه 403 با ارائۀ دکتر نازنین خلیلی‌پور و به دبیری دکتر مینا کامبین در سالن حکمت برگزار شد.
در ابتدای نشست، دکتر کامبین به مهمانان حاضر در سالن و شرکت‌کنندگان مجازی خوش‌آمد گفت و دربارۀ اهمیت برگزاری نشست‌های دانش‌آموختگان و ادامه‌دار بودنِ آن توضیحاتی ارائه داد.
آیین شهریاری
در ادامه دکتر خلیلی‌پور سخنانش را با تعریف آیین شهریاری و تلقی‌هایی که از آن وجود دارد آغاز کرد و کتاب اَرتهَه‌شاسترَه را که کتابی با موضوع آیین کشورداری در هند باستان (321 تا 296 پیش از میلاد) معرفی کردو شرح داد: این کتاب به زبان سنسکریت، و حاوی اصول کشورداری، اقتصاد، قوانین حقوقی، راهبردهای نظامی و سیاست خارجی است که تا اوایل قرن بیستم ناشناخته بود. از نظر کاوتیلیه، مؤلف احتمالیِ اثر، دو اصل در کشورداری بسیار مهم است و به آن تأکید کرده و کلِ کتاب ارتهه‌شاستره بر آن استوار است: این دو اصل، طبق بند اولِ این کتاب، عبارت‌اند از (1) تصرف و به دست آوردن سرزمین، و (2) حفاظت از سرزمین.
کاوتیلیه رسیدگی به مسائل حقوقی و اجتماعی را نیز جزو وظایف حکومت می‌داند و معتقد است بی‌توجهی به این مسائل باعث تضعیف پایه‌های حاکمیت خواهد شد. از این‌رو، مسئله‌ای به نام منافع ملی و دولت رفاه (البته با معیارهای دورۀ باستان) بسیار برجسته می‌شود.
وی تأکید کرد: ویژگی‌های پادشاه در این کتاب درخور توجه است. شاه از طبقۀ کشتریه (جنگاوران) و در رأس امور است و طبیعتاً جنگ را برای حفظ سرزمین و حفظ قدرت و افزایش آن ضروری می‌داند، زیرا برتری شاه بر دیگر شاهان در گرو حفظ قدرت است. شاهِ قدرتمند قادر است خوشبختی و نیکبختی مردمان را فراهم ‌آورد. شاه صرفاً به مصالح کشور توجه دارد و هر جنگِ او باید در راستای منافع ملی باشد و در مواجهه با امر سیاسی و مسائل بین‌الملل، نفع ملی را در اولویت قرار ‌دهد. در امور حقوقی و اداری شایستگان را به‌کار گمارَد و همواره با آگاهان و مشاورانش رایزنی کند.
خلیلی‌پور، در ادامه به موارد مهمی اشاره کرد که در این کتاب آمده و بعدها نظریه‌پردازان اروپایی (بدون این‌که از نظریات کاوتیلیه خبر داشته باشند) به‌‌نوعی دیگر به آن‌ها اشاره کرده‌اند، از جملۀ این موارد می‌توان به مفهوم «وضع طبیعی» در فلسفۀ سیاسیِ هابز اشاره کرد که صورت ابتدایی آن، نخستین بار، در کتاب ارتهه‌شاستره آمده است. کاوتیلیه، برای توصیف وضعیتِ کشور بدون پادشاه، از استعارۀ ماهی در دریای متلاطم استفاده کرده و معتقد است در آشوب و هرج‌ومرج، شاه‌ماهی‌ها ماهی‌های کوچک را خواهند بلعید که به «قانون ماهی» یا «ضرب‌المثل ماهی» معروف است.
همچنین او ترجمۀ فارسی بخش‌هایی از کتاب را که وظایف پادشاه در آن قید شده قرائت کرد و دربارۀ شیوه‌های تعیین وزیران و آزمون‌های مخفی برای سنجش پاکی و ناپاکی آنان صحبت به میان آورد: از جمله آزمون دهرمه (اخلاق)، آزمون ارتهه (ثروت)، آزمون کامه (شهوت) و آزمون بهَیَه (ترس). در ادامه، دربارۀ نهاد جاسوسان و گوناگونیِ جاسوسان و اهمیت کار این نهاد در نظر کاوتیلیه توضیحاتی داد.
آن‌قدر که به آثار غربی توجه شده، به آثار شرقی به‌درستی توجه نشده
دکتر خلیلی‌پور دربارۀ سیاست خارجی و جنگی کاوتیلیه این‌طور شرح داد که او سه نوع جنگ (آشکار، پنهان، خاموش) را به پادشاه توصیه می‌کند و معتقد است مصلحت دولت بر رعایت اخلاقیات (دهرمه) رجحان دارد و هیچ امر اخلاقی‌ای نباید جلودار آن باشد، که نظرات ماکیاولی دربارۀ جنگ شباهت‌های زیادی به نظرات کاوتیلیه دارد. البته این‌ها بدین معنا نیست که نظریه‌پردازان غربی از روی دست کاوتیلیه کپی‌برداری کرده‌اند، بلکه بدین معناست که آثار باستانی شرقی مغفول مانده‌اند و آن‌قدر که به آثار غربی توجه شده، به آثار شرقی به‌درستی توجه نشده و به بحث و بررسیِ علمی گذاشته نشده‌اند.
خلاصۀ نظر کاوتیلیه دربارۀ حفظ قدرت در این است که شاه نیازی به دفاع از مشروعیتش ندارد و همیشه باید از هر راهی قدرتش را افزایش دهد. او ترفندهایی برای افزایش قدرت دارد که عبارتند از؛ جنگ، دیپلماسی، صلح و هم‌پیمانی. لازم است شاه ادارۀ کشور را به‌دست صاحب‌صلاحیت‌ها بسپارد، که پول و اقتصاد شکوفا در ایجاد همۀ این‌ها حرف اول را می‌زند و نباید از مشاوره و رایزنی با آگاهان غافل شود.
کاوتیلیه، در سیاست خارجی، نظریۀ مندله را مطرح می‌کند که طبق آن، پادشاه در مرکز دایره قرار می‌گیرد و دیگر پادشاهان به شکل دایره‌های متحدالمرکزی او را احاطه می‌کنند. اولین دایرۀ نزدیک به پادشاه همسایه و دشمنِ اوست، و همسایۀ دشمنِ او در سومین دایره قرار می‌گیرد که دوست اوست و همین‌طور تا آخر. کاوتیلیه این نظریه را به‌منظور تأمین امنیت و بقای جامعه مطرح می‌کند و از راهبردهای دیپلماتیک در برابر همسایگان خارجیِ پادشاه (که معمولاً آن‌ها هم شاهِ بخش‌هایی از هندوستان هستند) نام می‌برد. این راهبردها عبارتند از جنگیدن، خنثی بودن، برقراری صلح، پناه و متحد جستن، اردو زدن و پیشروی و اتخاذ مواضع دوگانه. همچنین او چهار نوع سیاست اجرایی از قبیل آشتی، هدیه، نفاق‌افکنی و گوشمالی را برمی‌شمارد. جالب اینجاست که همگان «هانس جی مورگنتا» را پدر سیاست خارجی و مبدع «تفرقه بینداز و حکومت کن» می‌دانند با این حال، اکنون که متن ارتهه‌شاستره را شناخته‌ایم، می‌توان پیشینۀ آن را به دوران کهن‌تری رساند.
آنچه دربارۀ آیین شهریاری در ارتهه‌شاستره مهم است توصیه به خرد است، اما خرد به‌تنهایی معنی ندارد، خرد باید در راستای حفظ منافع ملی، سعادت جامعه و حفظ قدرت و حفاظت از مرزها باشد. او چارچوبی عملی را برای ادارۀ کشور همراه با راهکار طراحی می‌کند که خردورزی پادشاه در آن معنی می‌یابد.
این چارچوب عبارت است از: (1) پرداختن به مسائل اقتصادی؛ (2) ساخت شهرها و روستاها و آباد کردن زمین‌های بایر؛ (3) تعیین شیوۀ ادارۀ شهر و روستا؛ (4) پرداختن به مشاغل و توجه به مسائل حقوقی و اجتماعی زنان و مردان؛ (5) ارائۀ نظریۀ مندله برای سیاست خارجی؛(6) جدا کردن دین از سیاست! (7) واقع‌گرایی سیاسی؛ (8) طراحی نظام جاسوس پیشرفته؛ (9) ترفندهای رسیدن به قدرت و حفظ آن؛ (10) نگه‌داری از حرم و مراقبت از شاهزادگان؛ (11) فنون رزم؛ (12) شیوه‌های رسیدن به صلح و هم‌پیمانی.
دکتر خلیلی‌پور در پایان سخنانش تأکید کرد: کاوتیلیه شاه را با انبوهی از توصیه‌های اخلاقی که هیچ ضمانت اجرایی ندارد تنها نمی‌گذارد. کاوتیلیه معتقد است شاه، برای دستیابی به قدرت، به ثروت نیاز دارد و از زمانی که همۀ این‌ها به دست آمد، تازه چالش‌ها و مشکلات بر سر راه وی قد علم می‌کنند و تنها با خرد یا به‌عبارتی سیاست واقع‌گراست که می‌توان از دام مشکلات رهید و به سعادت رسید.
این جلسه با پرسش و پاسخ حاضران و شرکت‌کنندگان مجازی به پایان رسید./پایان

پیوند و پوشه شنیداری سخنرانی‌ها(چندرسانه‌ای)