گزارش چهارمین نشست «تاریخ اقتصادی ایران؛ زمین‌داری و اقتصاد ارضی در ایران»

چهارمین نشست از سلسله نشست‌های «تاریخ اقتصادی ایران؛ زمین‌داری و اقتصاد ارضی در ایران» بیست‌وسوم مهرماه 403، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. سخنرانان این نشست دکتر محسن سراج، دکتر محمدجعفر چمن‌کار و دکتر علی آقایاری بودند. مدیریت نشست نیز بر عهده دکتر علی سالاری‌شادی بود.
مناسبات تولید و مسئله قحطی در ایران
در ابتدای نشست دکتر سالاری‌شادی، عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ، درخصوص اقتصاد، معیشت و بنیان‌های آن برحسب ضرورت و نیازها ملت‌ها به فراخور اصل و بنیان هستی انسان‌ها و حرکت‌هایی که درتاریخ درزمینه اقتصاد ارضی و ضرورت تأمین منابع از سوی حکمرانان بوده است سخنانی مقدماتی بیان کرد و در ادامه دکتر آقایاری مقاله مشترک خود با دکتر چمن‌کار، عضو هیأت علمی دانشگاه ارومیه را با عنوان «قحطی، از مسائل و موضوعات اقتصاد ارضی ایران» را به‌صورت مجازی ارائه کرد. دکتر آقایاری در سخنانش به مسائل و مشکلات عدیده‌ای که در طول تاریخ، اقتصاد ارضی ایران با آن مواجه بوده، اشاره کرد و به تبیین موضوع بسیار مهم این حوزه یعنی «مسئله قحطی» پرداخت.
وی با توجه به وابستگی اقتصاد کشور به کشاورزی و به تبع آن زمین و مالکیت آن را بسیار با اهمیت ارزیابی کرد و شرح داد: به‌وجود آمدن قحطی که تابع عوامل طبیعی و اقتصادی بود، موجب مرگ‌ومیر، مهاجرت کشاورزان و در نهایت غیرقابل کشت شدن زمین‌های کشاورزی و باعث کاهش محصولات زراعی می‌شد. در چنین شرایطی زمین‌داران، زمین‌های خود را به دولت یا به مالکان بزرگ واگذار یا زمین‌های خود را وقف می می‌کردند که این مسئله خودبه‌خود موجب تضعیف خرده مالکان، کشاورزان و کارگران می‌شد و درنتیجه اقتصاد کشور با بحران مواجه می‌گشت.
از سویی دامنه قحطی‌ها نه‌تنها تضعیف خرده مالکان را در پی داشت بلکه دولت را با چالش مالی تازه‌ای روبه‌رو می‌کرد تا جایی‌که برای رهایی از این بحران اقدام به واگذاری زمین‌های خالصه می‌کرد. این مسئله موجب پیدایش قدرت و نفوذ سیاسی جدیدی تحت عنوان ملاک_تاجر شد و این ملاک تاجران در سپهر سیاسی ایران معاصر نقش عمده‌ای ایفاء کردند.
اقطاع‌داری و تغییر مناسبات تولید کشاورزی
در بخش دوم نشست دکتر سراج، عضو هیأت علمی پژوهشکده امام خمینی(ره)، سخنرانی خود را با عنوان «اقطاع‌داری و تغییر مناسبات تولید کشاورزی» ارائه کرد و درخصوص مناسبات تولید و شرایط آن با آغاز واگذاری‌های محدود زمین‌های دیوانی به‌عنوان اقطاع به نظامیان در زمان آل‌بویه و گسترش و تثبیت این روش در زمان سلاجقه، تغییرات عمده‌ای در مناسبات تولیدکشاورزی معهود و غالب که (از زمان ورود اسلام به ایران تا تسلط سلاجقه) در فلات ایران مرسوم بود، به ضرر نیروهای تولیدی و گسترش و پیشرفت تولید کشاورزی ایران به‌وجود آمد و مناسبات تولید مبتنی بر «بهره ثابت مالکانه» که گسترده‌ترین شکل مناسبات تولید در ایران تا قبل از تسلط سلاجقه بوده و در ذات و کارکرد خود امکان پیشرفت نیروهای تولیدی و انباشت سرمایه و در نتیجه پیشرفت و گسترش تولید را فراهم می‌کرد، در اثر گسترش اقطاع داری، جایگاه خود را به مناسبات تولید «مزارعه»‌ای داد که مکانیسم آن بر اساس استثمار هر چه بیشتر نیروهای تولیدی و جدا کردن ایشان از ابزار تولید، بنیان گذارده شده بود.
دکتر سراج در بخش پایانی سخنان خود تأکید کرد: غالب شدن این مناسبات تولید در کشاورزی ایران از زمان سلاجقه تا اصلاحات ارضی در دوران معاصر، بزرگترین آسیب‌ها را به اقتصاد کشاورزی ایران چه از لحاظ پیشرفت نیروهای تولیدی و چه از لحاظ حفظ و گسترش منابع تولید، وارد آورد. وی همچنین علل ایجاد این سیر نزولی در اقتصاد کشاورزی ایران و نتایج زیان‌بار تغییرات در مناسبات تولید پس از گسترش اقطاع‌داری را مورد بررسی قرار داد.
در پایان نشست نیز جلسه پرسش‌وپاسخ بین حاضران و استادان مدعو برگزار و پیشنهاد بررسی مسائل جدید حوزه اقتصاد ارضی مطرح شد./پایان