گزارش نشست «زنان، خانواده و سیر تحولات تاریخی»

چهارمین‌ نشست از سلسله نشست‌های علمی گروه پژوهشی مطالعات زنان و خانواده پژوهشکده علوم اجتماعی با محور«زنان، خانواده و سیر تحولات تاریخی» بیستم شهریورماه 403 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به‌صورت حضوری برگزار شد. سخنرانان این نشست دکتر الهام ملک‌زاده، دکتر صفورا برومند و دکتر سیدرحیم ربانی‌زاده (هر سه از اعضای هیأت علمی پژوهشگاه) بودند.
زنان و تجارت در دوره اسلامی
در ابتدای نشست دکتر ربانی‌زاده، دبیر علمی نشست با عنوان «زنان و تجارت در دوره اسلامی» مطالب خود را ارائه و با مروری تاریخی به چند نکته اشاره کرد و گفت: نکته نخست این است که متأسفانه تاریخ ما تاریخی مردانه است. یعنی آنچه که بیشتر در رابطه با مردان است در تاریخ نگاشته شده است. نکته دوم؛ تاریخ ما عمدتاً به ماجراهای تاریخی مثل: جنگ و جدال آن‌هم بیشتر از نگاه قوم غالب پرداخته شده است. به این دلیل تاریخ ما به مواردی چون تاریخ اجتماعی، زندگی مردم و اوضاع اقتصادی کمتر پرداخته است.  نکته سوم اینکه باید از لابه‌لای متون بسیار تاریخی، به مطالب اندکی در این حوزه دست پیدا کنیم. البته با ذکر این نکته که در تاریخ معاصر، نقش زنان در این خصوص پررنگ‌تر بوده است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه افزود: چنانچه بخواهیم از نگاه قرآنی بحث را بررسی کنیم که آیا اساساً اشتغال زنان حلال است یا خیر؟ باید بگویم؛ در سوره نساء آیه ۳۲ به این امر پرداخته که نشان می‌دهد هر دو می‌توانند کار اقتصادی انجام بدهند. روایتی نیز از اصول کافی نقل می‌کنم که ام حسن می‌گوید، در راهی می‌رفتم با امام علی(ع) برخورد کردم. امام علی(ع) پرسیدند به چه کاری مشغول هستی؟ گفتم به بافندگی. ایشان گفتند: کار بسیار خوبی است و از حلال‌ترین کارهاست (اصول کافی، جلد ۵، ص۱۵۱). از این روایت نکته‌ای مطرح می‌کنم که امام علی(ع) در برخورد با این خانم او را شناخته است، لذا اگر پوشیه زده بود او را نمی‌شناخت و نکته سوم که به‌نظرم جالب است در مورد حلال بودن یا نبودن موسیقی و نوحه‌خوانی است. حنان‌ابن سودیل می‌گوید: در محله ما زنی بود که کنیزی نوحه‌خوان داشت روزی به من گفت، شما که به محضر امام صادق(ع) می‌روید بپرسید این خانم با نوحه‌خوانی برای من کار می‌کند و من هم از پول ایشان امرار معاش می‌کنم. حکم این مسئله را بپرسید که آیا حلال است یا خیر؟ امام صادق(ع) در پاسخ فرمودند: چنانچه از پیش شرط نکند که چه مقدار به او بدهند، ایرادی ندارد(اصول کافی، جلد ۵، ص۱۵۱). یعنی برای کارتان اجرتی مشخص نکنید.
دکتر ربانی‌زاده در ادامه بحث به مفهوم تجارت و تفاوت‌ آن از گذشته تاکنون اشاره کرد و گفت: تجارت به معنای دوره قبل تا الان تفاوت بسیاری دارد. مثلاً وقتی فردی تجارت پسته می‌کرد، فقط پسته صادر و وارد نمی‌کرد. همچنین با مرور تاریخی متوجه می‌شویم که زنان در بسیاری از امور حضور داشتند در بیعت پیامبر، در جنگ‌های مختلف (حتی به مداوای مجروحان می‌پرداختند) در مهاجرت به حبشه، در شعب ابی‌طالب و ...حضور مؤثری داشتند. از زنانی که می‌توانیم در این خصوص نام ببریم، ام شریک انصاری که معمولاً ثروتش را از راه تجارت به‌دست می‌آورد، همچنین قیله العماریه خدمت پیامبر(ص) رسید و گفت: من به کار خریدوفروش مشغول هستم، چانه‌زنی بکنم یا خیر؟ پیامبر فرمودند: یک قیمت قطعی تعیین کنید. ام الصاعب نیز زنی بود که در تجارت عطر مشغول بود و پیامبر(ص) هم از او عطر می‌خرید. عامل اساسی جنگ بنی‌قینقاع همین زن بود که به تجارت مشغول بود و یهودیان او را مورد آزار و اذیت قرار می‌دادند (مغازی، جلد ۱، ص۱۷۶). و زینب دختر جحشن اسدی که در صنایع دستی مشغول بود.
نقش تحول حرفه مامایی در سیاست‌های نوسازی ایران در دوره رضاشاه
سخنران دوم نشست، دکتر ملک‌زاده بحث خود را با عنوان «نقش تحول حرفه مامایی در سیاست‌های نوسازی ایران در دوره رضاشاه» ارائه کرد و با اشاره به اینکه با تحکیم پایه‌های حکومت پهلوی، پی‌ریزی نظامی نوین آغاز شد، ادامه داد: رضاشاه و همکارانش بر اساس برنامه‌های بلندپروازانه خود، در امور اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی بنای تغییرات وسیعی را گذاشتند که به زعم ایشان، تنها از راه نوسازی کشور و غربی کردن جامعه قابل اجراء بود. از مهم‌ترین اقدامات، اموری بود که جامعۀ زنان را در بر می‌گرفت. تشکیل مؤسسه‌ها و سازمان‌های ویژه حمایت زنان باردار و کانون‌های معاینه عمومی و مجانی برای کودکان شیرخوار (دارالرضاعه) در همه نقاط کشور که به خانواده‌های فقیر، شیر تازه داده‌می‌شد تا آن را به کودکان شیرخوار بدهند. در این مراکز برای آشنا کردن عموم خانواده‌ها با مبانی بهداشت و طرز نگهداری و تغذیه کودکان شیرخوار مجالس سخنرانی برپا می‌شد. به‌مرور زمان و با اجرای برنامه‌های حکومت در امور بهداشتی و درمانی، خانواده‌های بیشتری از طبقه تحصیل کرده و مرفه برای درمان بیماری و زایمان به بیمارستان‌ها مراجعه کردند. در این حال مدرسه قابلگی همراه با اجرای برنامه‌های اصلاحی پیشرفت کرد و توجه حکومت و مردم به آن بیشتر شد. ضمن آن‌که پابه‌پای این دگرگونی‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، به‌تدریج نهادهای فرهنگی و اجتماعی متعددی نیز تأسیس شد که زمینه‌های حضور زنان در جامعه را آماده و هموار می‌کرد.
دکتر ملک‌زاده افزود: تأسیس آموزشگاه‌های مامایی در تهران و چند شهر بزرگ کشور، به تبدیل حرفۀ قابلگی سنتی به مامایی علمی و قابله بی‌تجربه و بی‌سواد به مامای درس‌خوانده و دوره‌دیده از طریق پزشکان و استادان فن انجامید. درحقیقت طراح، مجری و پشتیبان این جریان پزشکان تحصیل‌کرده بودند و پس از آن دانشگاه تهران، که نتایج مثبت آن برای عموم مردم ملموس بود. زیرا حرفه قابلگی با جان زنان و نوزادان آنها بستگی تام و تمام داشت. در فرایند این گذار، آموزش مامایی از مدارس قابلگی آغاز و به دارالمعلمات پیوند خورد و در نهایت ذیل مدرسه عالی مامایی، صبغۀ علمی و تخصص ییافت. هرچند که در مسیر این تغییروتحول، دچار کاستی‌ها، ایرادات و نواقصی بود که موجب تضییع حقوق برخی داوطلبان و علاقه‌مندان تحصیل در رشتۀ مامایی هم شد.
نیاز ایجاد موزه‌ای برای مادرانه‌گی
سخنران سوم نشست، دکتر صفورا برومند مطالبش را با عنوان «موزه‌ای برای مادرانه‌گی» آغاز کرد و با اشاره به اینکه مادرانگی به عنوان حس، غریزه یا تجربه‌ای پیچیده و ارزشمند، یکی از چالش‌برانگیزترین تجربه‌ها یا وظایف نیز به‌شمار می‌رود، تأکید کرد: مادرانه‌گی فرآیندی را از بارداری تا زایمان و پرورش و آموزش فرزند را شامل می‌شود. این فرآیند در بیشتر موارد رشد روانی مادر را به‌دنبال دارد که موضوع مهمی در مطالعات روان‌شناختی است.»
 این عضو پژوهشکده تاریخ ایرانِ پژوهشگاه علوم انسانی، در ادامه به این موضوع پرداخت که «مادری و مادرانه‌گی از دیرباز یکی از مؤلفه‌های شاخص فرهنگی و اجتماعی در جوامع بشری بوده است و برداشت کمابیش مشابهی از این مفاهیم در همه جوامع وجود دارد و در سطح مناسبات بین‌نسلی خانواده، در بیشتر جوامع، بر شأن و تکریم مادر و مادری تأکید شده است».
دکتر برومند در ادامه، ضمن اشاره به تعاریف علمی از مادرانه‌گی یادآور شد: «بخشی از این حس یا غریزه، در ساختار فیزیکی و روحی شکل می‌گیرد و بخش دیگر، تحت تأثیر فرهنگی که مادر در آن رشد می‌کند، متبلور می‌شود. از این منظر، از مادرانگی می‌توان به‌عنوان میراث فرهنگی یاد کرد که مظاهر آن در قالب میراث فرهنگی ملموس و میراث فرهنگی ناملموس قابل شناسایی و درک است».
 وی سپس با ارائه تعاریف از میراث فرهنگی ملموس و ناملموس و آخرین تعریف رسمی به‌عمل آمده از نهاد موزه، بر این نکته تأکید کرد که موزه‌ها برای حفظ، نگهداری و انتقال میراث فرهنگی ملموس و ناملموس مادرانه‌گی، بهترین گزینه به‌شمار می‌روند. این پژوهشگر موزه، نمونه‌هایی از میراث ملموس مرتبط با این موضوع را معرفی کرد که عبارتند از: «لوازم مربوط به نگهداری و پرورش کودک، پوشاک مادر، پیکرک‌ها و مجسمه‌های مرتبط با اساطیر حامی مادرانیا الهه‌های باروری، مجموعه آرایه‌های برای دوری مادر و فرزند از چشم زخم، اسناد و مدارک مرتبط با مادران و حقوق اجتماعی آنها، کتاب‌های پزشکی یا رسالات دینی مرتبط با سلامتی مادر و فرزند، مجموعه آثار باستانی و تاریخی شامل سنگ‌نگاره‌ها، نقاشی‌ها، دیوارنگاره‌ها، دست‌دوزها و دست‌بافت‌های مادران، مزین به مضامین مرتبط با مادرانه‌گی». برومند در حوزه میراث فرهنگی ناملموس یا همان مظاهر، تولیدات یا فرآیندهای فرهنگی و معنوی که با گذشت زمان و از نسل‌های پیشین باقی مانده‌اند، از «فولکلور یا فرهنگ و باور مردم شامل افسانه‌ها، داستان‌ها و آیین‌ها و آداب داستان‌سرایی، لالایی‌ها، ضرب‌المثل‌ها، باورهایی درخصوص زایمان و شیوه‌های محافظت از مادر و کودک در برابر چشم‌زخم، شیوه‌های آشپزی مرتبط با سلامت مادر و کودک،...» نام برد.
بخش پایانی صحبت‌های دکتر برومند به شیوه‌های بازنمایی این مواریث فرهنگی ملموس و ناملموس مادرانه‌گی در موزه‌ها، اختصاص داشت. وی در این خصوص یادآور شد: پیوند بین مادر و فرزند قوی‌ترین و مهم‌ترین پیوند در طبیعت است و در دورانی که به واسطه جهانی‌شدن رسانه‌های ارتباط جمعی، هویت فردی و اجتماعی جوامع در معرض خطر تغییر و حتی نابودی قرار دارد. حفظ، نگهداری و پرورش این میراث فرهنگی ارزشمند، از وظایفی است که به‌گونه‌ای مستقیم و ملموس در فضای موزه و با بهره‌مندی از شیوه‌های نوین ارتباطی و ارائه امکان‌پذیر است. در جامعه کهن‌سال ایران با بهره‌مندی از فرهنگی غنی در حوزه مادرانه‌گی که مظاهر آن در معرض شدید فراموشی قرار دارد، ایجاد موزه‌ای برای مادرانه‌گی از ضروریات انکارناپذیر به‌شمار می‌رود. امید است که این امر در آینده نزدیک میسر شود./پایان