گزارش نشست علمی «بیت‌المقدس و مسجدالأقصی در احادیث حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع)»

نشست علمی با عنوان «بیت‌المقدس و مسجدالأقصی در احادیث حضرت امیرالمؤمنین امام علی (علیه‌السلام)» به میزبانی مرکز تحقیقات امام علی(ع) پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دهم تیرماه 403 برگزار شد. سخنران نشست دکتر کامیار صداقت‌‌ثمرحسینی (عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات سیاسی، روابط بین‌المللی و حقوقی) و دبیر آن دکتر مالک شجاعی جشوقانی (رئیس مرکز تحقیقات امام علی علیه‌السلام) بودند.
دکتر صداقت‌ثمر در ابتدای سخنانش به تشریح چگونگی ورودش به مسئله «احادیث بیت‌المقدس و مسجد الاقصی» در کلام حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) پرداخت و توضیح داد: در اوایل عملیات طوفان‌الاقصی اجتماعاتی در شهرهای مختلف ایران پدید آمد و وی به‌عینه در میدان انقلاب تهران با اجتماعی مواجه شد که مطالبه اعزام برای جهاد و دفاع از فلسطین را داشتند. اینجا بود که برایش این پرسش مطرح شد که اولین بار ایرانیان از چه زمانی چنین مطالبه‌ای را مطرح کرد‌ه‌اند؟ بدین منظور وی با مراجعه به اسناد بایگانی کتابخانه ملی ایران و جستو‌جو در میان اسناد و مدارک شهربانی و وزارت وقت خارجه دوره پهلوی متوجه شد. اولین مطالبه مردمی فراگیر برای اعزام به فلسطین در سال 1327 شمسی (دوره دولت پهلوی دوم) خصوصاً با سخنرانی آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی در 30 خرداد 1327 شمسی رخ داد و شهرهای بسیاری از قبیل تهران، قم، قزوین، کرمانشاه، شیراز، آبادان، اهواز، مسجد سلیمان، دزفول و... شاهد اجتماعات بزرگ مردمی و ثبت‌نام برای جهاد در فلسطین بود. در آن زمان تنها فدائیان اسلام رسماَ از ثبت نام پنج هزار نفر خبر دادند و شاید این‌رقم در کل کشور به ده هزار نفر افزایش یابد. سخنران برای نمونه اطلاعیه فراخوان ثبت‌نام مجاهدان در مطب آقای دکتر حکیم شوشتری در اهواز زیر نظر حضرت آیت‌الله حاج سیدعلی کمالی را قرائت کرد که در ذیل گزارش شهربانی در روز 25/3/1327 شمسی بایگانی شده است. استاد محمدرضا حکیمی نیز اشاره دارد که در آن سال‌ها در فیضیه قم نیز دفتر ثبت‌نامی را برای ثبت‌نام مجاهدان آزادی فلسطین گشوده بودند، توجه شود که حرکت مردمی برای آزادی فلسطین پیش از ملی‌شدن صنعت نفت ایران (1329 شمسی) است و وقایع ضد استعماری در فواصل کوتاه زمانی خاصه از حیث بسیج مردمی، معمولاً با یکدیگر در ارتباط هستند و ارتباط میان این‌دو از حیث بسیج اجتماعی موضوعی جالب‌توجه است.

دکتر صداقت‌ثمر افزود: به‌موجب سندی در سال 1312 شمسی انتشار اخبار فلسطین در آن روزگار مانند قیام شیخ عزالدین القسام که به شهادت وی و یارانش انجامید، در جراید و نشریات ایران از سوی دولت پهلوی اول ممنوع اعلام شده بود. مشاهده این وضعیت پرسش جدیدی را برای سخنران ایجاد کرد و آن این بود که بازتاب این فعالیت‌ها در جراید فلسطینی (نظیر القدس، فلسطین، الدفاع، الجامعة العربیة، الجامعة الاسلامیة و
... ) چگونه بوده است؟ و آیا اصولاً آنان از آنچه در ایران اتفاق می‌افتاد و تلاش ایرانیان برای اعزام به فلسطین باخبر بودند؟ با تطابق تاریخ‌ها، اخبار مختلفی از دفاع مردم ایران در نشریات فلسطینی آن روزگار یافت شد و ازجمله سخنرانی آیت‌الله کاشانی در تهران و نیز پوشش خبری گسترده‌ای که درباره آرای شیخ محمدحسین کاشف الغطاء درباره جهاد در فلسطین موجود بود. یکی از اخبار جالب توجه درباره امامت نماز جماعت توسط مرحوم کاشف الغطاء در مسجد‌الاقصی به منزله حرکتی آگاهانه برای وحدت اسلامی بود و از دیگر اخبار مهم، فتوای شیخ کاشف‌الغطاء در وجوب زیارت مسجدالاقصی بر مسلمانان بود که همگام با فتاوی علمای الازهر در دفاع از فلسطین صادر شده بود. حکم مسئله از حیث وجوب عینی دفاع بر کسانی که دچار حمله دشمن شده‌اند، مشخص و روشن است؛ اما زیارت مسجد‌الاقصی نیازمند مدارکی بود که توجه جدی به احادیث درباره بیت‌المقدس و مسجدالاقصی را الزامی می‌کرد. از این مدخل دکتر صداقت‌ثمر به‌منزله ریشه‌یابی مسئله فتوای شیخ کاشف‌الغطاء وارد برخی احادیث درباره بیت‌المقدس و مسجد‌الاقصی شد.
یک دسته از احادیث شریفه درباره سفر به‌سوی مسجد بیت‌المقدس در ذیل احادیث «شدّ رحال» هستند که وهابیان تعبیر نادرستی از آن به‌عمل آورده‌اند. طبرانی در المعجم الأوسط آن را از حضرت امیرالمؤمنین امام علی(ع) آورده است: «لا تُشَدُّ الرِّحالُ إلَّا إلى ثلاثةِ مساجِدَ: مسجدی هذا والمسجِدِ الحرامِ ومسجِدِ بَیتِ‌المَقدِسِ» نورالدین علی الهیثمی در «مجمع الزوائد ومنبع الفوائد» به جای عبارت «مسجد بیت‌المقدس» از «مسجدالأقصی» تعبیر و دنباله‌ای را نیز بر حدیث آورده است: (ولا تُسافِرُ المرأَةُ فوقَ یومینِ إلَّا ومعَها زوجُها أوْ ذو محرمٍ)
حدیث فوق از بسیاری از صحابه روایت شده است که گاه در الفاظ مختلف ولی در معنا مشترکند که بار سفر به مساجد تنها به سوی سه مسجد بسته می‌شود: مسجدالحرام، مسجدالرسول و مسجد بیت‌المقدس. در حدیثی از ابوهریره از ایلیا (نام دیگر بیت‌المقدس) و تعبیر قصر از بیت‌الله وارد شده است و فرزدق شاعر اهل‌بیت (علیهم‌السلام) سروده است:
وَبَیتانِ بَیتُ اللَهِ نَحنُ ولاتُهُ
وَبَیتٌ بِأَعلى إیلِیاءَ مُشَرَّفُ.
فرزدق می‌گوید: «دو بیت هستند؛ یکی بیت الله (مسجدالحرام) که ما والیان آن هستیم و آن دیگری قصرى است مشرف به بالاترین نقطه شهر ایلیاء است.» در احادیث شیعه امامیه، از خانه‌های خدا تعبیر به قصر شده و در کنار سه مسجد فوق الذکر از مسجد کوفه نیز یاد شده است: چنان‌که حدیثی از امیرالمؤمنین (ع) در أمالی شیخ طوسی است: «اربعة من قصور الجنة فی الدنیا: المسجد الحرام، و مسجد الرسول (صلی‌الله علیه وآله) و مسجد بیت‌المقدس و مسجد الکوفة» چهار قصر بهشتی در دنیاست: مسجد‌الحرام، مسجد‌الرسول و مسجد بیت‌المقدس و مسجد کوفه است.

سپس سخنران اشاره به پاره‌ای از احادیث در مفهوم آفرینش زمین و نیز طینت مؤمنان داشت که در آنها به مکه؛ مدینه؛ کوفه و بیت‌المقدس (و در طینت زمینی بهشتیان: حائر حسینی) اشاره شده است.
پاره‌ای دیگر از روایات به فضلیت نماز در بیت‌المقدس باز می‌گردد. چنان‌که در کتاب‌المحاسن از احمدبن محمد بن خالد بَرقی متوفای ۲۷۴ق است: «عَنْهُ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ: الصَّلَاةُ فِی بیت‌المقدس‏ أَلْفُ صَلَاةِ» یا شیخ صدوق در کتاب ارزشمند مَن لایَحضَرُه اَلفَقیه از امیرالمؤمنین(ع) آورده است: «نماز در بیت‌المقدس معادل هزار نماز است و یک نماز در مسجد اعظم (مسجد جامع شهر) معادل صد نماز است و نمازی در مسجد قبیله (مسجد محله) معادل بیست و پنج نماز است و نمازی در مسجد بازار معادل دوازه نماز است و نماز مرد در خانه خود یک نماز است.» و از این دست روایات بسیار است و علامه عبدالحسین امینی در مجلد ششم «الغدیر فی الکتاب والسنة والادب» و علامه میرزا خلیل کمره‌ای در کتاب «بیت‌المقدس و تحول قبله» گلچینی از روایات مذکور را آورده‌اند.
از دیگر احادیث درباره بیت‌المقدس که خبر از غیب نیز می‌دهد، احادیث نبوی (صلی الله علیه وآله) در روشن کردن آتش و نذر زیت برای مسجد بیت‌المقدس است. (مسجد بیت‌المقدس پس از فتح بیت‌المقدس ساخته شد.) نیز احادیثی در بیان بیت‌المقدس به‌منزله سرزمین قیامت و رستاخیز و سرزمین یوم النشور (برانگیختن مردگان) وارد است. لازم به ذکر است که در منابع شیعی علاوه بر بیت‌المقدس به قم نیز به‌عنوان سرزمین محشر اشاره شده است، چنان‌که از روایات فضل قم، از امام صادق(ع) وارد است که فرمودند: «محشر همه مردم بیت‏‌المقدس‏ است جزء یک سرزمین در کوهستان به‌نام قم که در همان گورشان حسابرسى شوند و از آنجا وارد بهشت شوند، سپس فرمود: اهل قم آمرزیده‏اند... و هر که هم عقیده آن‌هاست.‏ (بحارالأنوار (ط - بیروت) ؛ ج‏57 ؛ ص218)
حال این احادیث را چگونه باید فهم کرد و فقه الحدیث آنان در نزد معاصران چگونه است؟ احادیث «لا تشد الرحال» به ما می‌آموزند که اولویت مسلمانان باید آبادانی و رونق مساجد محل زندگی‌شان است؛ اما برای زیارت آن چهار مسجد که امروزه در حساس‌ترین منطقه غرب آسیا قرار دارند، مسلمانان باید به جانب آن‌ها بشتابند. مثلاً در حدیثی نبوی که در عدة الداعی و نجاح الساعی‏ از ابن فهد حلى و در بحار الانوار آمده و از احادیث منتخب در کتاب‌های معاصران نظیر «جامع الاحادیث شیعه» زیر نظر آیت‌الله‌العظمی بروجردی و یا مجموعه بزرگ «الحیاه» زیر نظر استاد محمدرضا حکیمی است؛ چنین آمده است:
«وَ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ مَلَکاً یُنَادِی عَلَى بیت‌المقدس کُلَّ لَیْلَةٍ مَنْ أَکَلَ حَرَاماً مَا لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهُ صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا» یعنی خدا را فرشته‏اى است که هر شب بر فراز بیت‌المقدس بانگ بر مى‏دارد که: «هر کس حرام بخورد، خدا نه نماز نافله او را مى‏پذیرد نه نماز واجب را». در این حدیث عبادات منوط به صحت معاملات شده است؛ اما اینکه این حدیث از فراز بیت‌المقدس بانگ بر آورده می‌شود و نه جای دیگر، آیا پیامی در قبال تحولات فلسطین و مبارزه با رژیم غاصب صهیونیستی ندارد؟ و امروزه توجه را به‌سوی کشورهای اسلامی که با اسرائیل مبادلات اقتصادی دارند، جلب نمی‌کند؟ یا ناصر خسرو قبادیانی در سفرنامه خود اشاره به احادیث قیامت دارد و می‌نویسد: «گویند که دشت قیامت آن خواهد بود و حشر مردم آنجا خواهند کرد بدین‌سبب خلق بسیار از اطراف عالم بدانجا آمده‌اند و مقام ساخته تا در آن شهر وفات یابند و چون وعده حق سبحانه و تعالی در رسد به میعادگاه حاضر باشند.» مرحوم آیت‌الله کمره‌ای از احادیث قیامت بیت‌المقدس معنای دیگری را نیز متوجه شده است.
وی می‌نویسد: «اما لفظ سرزمین محشر و منشر شاید مراد نه سرزمین محشر قیامت است؛ بلکه شاید رستاخیز مبارزات ملل و موقعیت جهانی آن باشد که کانون تشنجات و انقلابات و سروصداها بوده و هست و تاریخ گذشته چنین بوده و آینده هم به حوادث بزرگی آبستن است. مسلمین نباید آنجا را مهمل بگذارند و از ترک آمد‌و‌شد خود بدان، آنجا را تحویل دیگران بدهند. مجموعه احادیث یاد شده به ما می‌گویند که باید چراغ مساجد چهارگانه مذکور همیشه روشن باشد و محل رفت‌و‌آمد مسلمانان باشد».
دکتر صداقت‌ثمر به اهمیت باهم دیدن احادیث و نگاه موضوعی به آن تأکید کرد: چنان‌که از احادیث «شدّ رحال» امویان علیه زبیریان بهره‌برداری می‌کردند یا در کتاب غارات حضرت امیرالمؤمنین(ع) در پاسخ به فردی که قصد سفر زیارتی به بیت‌المقدس را دارد، وی را به مسجد کوفه فرا می‌‌خواند؛ یعنی در اردوگاه اسلام بمان و این در سیاق جنگ‌هایی است که از سوی شامیان بر حضرت تحمیل شده است.
سخنران در پایان سخنرانی به حکایت فتح بیت‌المقدس با مشاوره مؤثر حضرت امام علی(ع) اشاره کرد و سخنرانی با پرسش و پاسخ حضار و استادان حاضر در جلسه به پایان رسید.