گزارش نشست «هوش مصنوعی و تأثیرات آن بر آینده خانواده و مسائل زنان در ایران»

دومین ‌نشست علمی گروه پژوهشی مطالعات زنان و خانواده پژوهشکده علوم اجتماعی با محور «هوش مصنوعی و تأثیرات آن بر آینده خانواده و مسائل زنان در ایران» سوم تیرماه1403، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به‌ برگزار شد. سخنرانان این نشست، دکتر فرزانه میرشاه‌ولایتی (استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)، دکتر فرهاد نظری‌زاده (استادیار دانشگاه مالک اشتر) و دکتر اسماء خوئینی‌ها (پژوهشگر حوزه علوم اجتماعی) بودند. دبیری علمی نشست نیز بر عهده دکتر فرزانه میرشاه‌ولایتی بود.
در این نشست به‌طور مشخص به سه سؤال اصلی به شرح ذیل پرداخته شد:
*    مهمترین فرصت‌ها و تهدیدات هوش مصنوعی برای زنان ایران کدام است؟
*    مهمترین نقاط قوت و نقاط ضعف جامعه زنان ایرانی برای استفاده از فرصت‌ها و مقابله با تهدیدات کدام است؟
*    راهکار پیشنهادی شما برای تحقق آینده‌ای مطلوب در این عرصه چیست؟
دکتر نظری‌زاده به‌عنوان سخنران نخست گفت: آینده، مبحثی است توأم باعدم قطعیت و ریسک، ابهام و ایهام، حقایق واقعیت‏های ناقص، مدل‏ها و نقطه‏نظرهای مختلف، دیدگاه‏های گوناگون و البته، میزان زیادی احساسات، تمایلات و گرایش‏ها. وی با اشاره به برخی چالش‏های جهانی ژئوپلیتیک، اجتماعی-فرهنگی و زیست‏محیطی و... روندهای استراتژیک 10 سال آینده از دید «هوش مصنوعی گوگل» را برشمرد و تصریح کرد که یکی از فناوری‏هایی که تا سال 2030 تأثیرات آشکاری در زندگی مردم خواهد داشت، هوش مصنوعی بوده و به‌عنوان یک پیشران مهم، در خط مقدم توسعه فناوری قرار خواهد گرفت.
وی در توصیف هوش مصنوعی به زبان ساده، آن را توانایی تقلید عملکرد مغز انسان، با توجه به چهار رکن برشمرد:
1) استفاده از داده برای آموزش رایانه در جهت تشخصی الگوها 2) سیستم‏هایی که مبتنی بر نرون‏های مغز طراحی شده‏اند 3) توانایی صحبت‏کردن، درک و تحلیل 4) ماشین‏هایی که در دنیای فیزیکی می‏توانند به انسان کمک کنند.
دکتر نظری‌زاده در ادامه به مستنداتی اشاره کرد که نشان می‌دهد، هوش مصنوعی تا 2030 ممکن است بین 300 تا 800 میلیون شغل را از بین ببرد و جایگزین انسان‏ها شود و در همین حال می‌تواند 15.7 تریلیون دلار به اقتصاد جهانی اضافه کند و به این ترتیب دیدگاه دوگانه هوش مصنوعی به‌عنوان ناجی انسان یا عامل به‌خطر افتادن نسل انسان مطرح است. آثار هوش مصنوعی در عرصه سلامت، آموزش، پژوهش و سایر عرصه‌های فردی و اجتماعی، موضوع بعدی بحث بود. در ادامه، موضوعات ذیل با استناد به آمار و نظرات خبرگی بیشتر مورد واکاوی قرار گرفت و سپس کتاب‌های مهمی که در این حوزه به رشته تحریر درآمده و نتایج و دستاوردهای آن‌ها مطرح شد.
*    سوگیری جنسیتی در الگوریتم‏های هوش مصنوعی
*    فرصت‏های برابر کار در عرصه هوش مصنوعی
*    خشونت سایبری علیه زنان
*    تأثیرات هوش مصنوعی بر زنان در مناطق جغرافیایی مختلف
*    توانمندسازی زنان در زمینه هوش مصنوعی
*    شکاف‏های تحقیقاتی میان محققان هوش مصنوعی و رایانه با محققان مطالعات زنان

هوش مصنوعی و زنان کشور هند
سخنران دوم نشست، دکتر خوئینی‌ها بحث خود را به مطالعه موردی در زمینه هوش مصنوعی و زنان کشور هند اختتاص داد. وی با اشاره به الگوهای کلی وضعیت زنان در کشورهای درحال توسعه اعم از:
*    فرصت‏های کمتر زنان برای مشارکت اقتصادی نسبت به مردان
*    اشتغال زنان به کارهای خانگی
*    اشتغال در موقعیت‌های کم‌درآمد
*    اشتغال در فعالیت‏های غیررسمی و بخش خدمات و مراقبت
*    اشتغال حدود 70% از زنان شاغل، در بخش کشاورزی
*    حضور کمتر در حرفه‌های سطح بالا
*    مواجهه با تعصب در محل کار
دکتر خوئینی‌ها در ادامه به طرح این سؤال پرداخت که آیا بروز و ظهور هوش مصنوعی، وضعیت ناامن زنان در کشورهای در حال توسعه را تشدید می‌کند یا به عنوان یک نیروی رهایی‌بخش عمل می‌کند؟ به گفته این پژوهشگر، با تمرکز روی کشور هند، دستاوردهای حاصل از پیمایشی بر روی 210 مرد و زن نشان داد زنان و مردان نسبت به استثمار انسان توسط ربات‏ها ترس درونی دارند. همچنین در مورد تمایز ربات‌های زن و مرد تحقیقات نشان داد:
*    ربات‌های زن دارای ویژگی‌های انسانی بهتر نسبت به هوش مصنوعی مردانه هستند.
*    مردم به ربات‌های زن برای استفاده در خانه اعتماد دارند.
*    ربات‌های مرد ممکن است در خانه ترسناک به‌نظر برسند.
*    هم‌جنس بودن با جنسیت صدای دستیار شخصی هوش مصنوعی سیری، اعتماد بیشتری برای فرد ایجاد می‌کند.
*    مردان نسبت به زنان به‌طور کلی نگرش مثبت بیشتری نسبت به تعامل با ربات‌های اجتماعی دارند.

سهم زنان در صنعت هوش مصنوعی

دکتر میرشاه‌ولایتی به‌عنوان آخرین سخنران، موضوع بحث را به سوی وضعیت داخل کشور معطوف کرد. وی با تأکید بر اینکه با توجه به بحث‌های قبل لازم است سهم زنان در صنعت هوش مصنوعی بیشتر شود تا مخاطرات برشمرده شده تا حدود زیادی کنترل شود، افزود: براساس شاخص‌های نابرابری جنسیتی، ایران در رتبه 143 قرار دارد. از سویی درحالی‌که پیش‌نویس سند نقشه راه توسعه ملی هوش مصنوعی اذعان می‌کند میزان آمادگی کشور برای توسعه هوش مصنوعی چندان مناسب نیست، آمار انتشارات علمی ما حکایت از آن دارد که در تولیدات علمی وضعیت به مراتب بهتر است. هرچند نگاه عمیق‌تر نشان می‌دهد که در این عرصه زنان نقشی ندارند. در رهگیری این مسئله به سوی فارغ‌التحصیلان دانشگاهی رهنمون می‌شویم و آمار نشان می‌دهد که هرچند زنان سهم بیشتری از مردان در تصاحب صندلی‌های دانشگاهی دارند، اما نخست اینکه، سهم آن‌ها از دانشگاه‌های معتبر که البته تولیدکننده عمده انتشارات علمی هستند بسیار کم است، دوم اینکه، سهم ایشان از رشته‌های فنی مهندسی کم و گرایش ایشان به این حوزه روند کاهنده بوده است.
به این ترتیب درحالی‌که سهم کلی و جهانی زنان از اشتغال در حوزه هوش مصنوعی 8% است، این سهم در ایران فقط 2% است. در نهایت وی با اشاره به برخی فرصت‌ها و تهدیدات و نیز نقاط قوت و ضعف زنان ایرانی در این عرصه، راهکارهای ذیل را پیشنهاد دادند:
•    تدوین و اجرای سیاست‌هایی در جهت ارتقاء مهارت‌های زنان
•    تشویق زنان به مشارکت در حوزه فنی مهندسی
•    استفاده از رویکرد چند ذی‌نفعی در سیاست‌گذاری حوزه هوش مصنوعی
•    بهره‌گیری از هوش مصنوعی برای تغییر کلیشه‌های فرهنگی جا افتاده
•    انجام پژوهش‌های کاربردی