موزه‌های دانشگاهی و ترویج آموزش تعاملی/دکتر صفورا برومند

صفورا برومند[1]

مقدمه

موزه‌های دانشگاهی[2] از مجموعه‌های تخصصی مرتبط با حوزه‌های دانشی، یادمان‌ها و یادبودهای تاریخی و آموزشی تشکیل می‌شوند که به مرور گردآوری شده‌‌اند. پیشینه این موزه‌ها را در بخش‌هایی از دانشگاه‌های نیمه سده شانزدهم میلادی ازجمله باغ‌های گیاه‌شناسی و تالارهای آناتومی در دانشگاه‌های پادوا[3] و پیزا[4] در ایتالیا می‌توان جستجو کرد. این مجموعه‌ها به عنوان محلی برای پژوهش پزشکان و داروسازان ایجاد شدند. به مرور، تعداد این مجموعه‌ها افزایش یافت و آثار هنری نیز به آنها افزوده شد. موزه هنر بازل[5] در سوئیس ازجمله این مراکز فرهنگی-هنری است که در سال 1661م. ایجاد شد و پس از مدتی در معرض بازدید عموم نیز قرار گرفت. از اینرو، موزه هنر بازل به عنوان قدیم‌ترین موزه دانشگاهی شناخته شده است. برخی دیگر از این موزه‌ها ازجمله موزه اَشمولیِن[6] در دانشگاه آکسفورد با اهدای مجموعه‌های خیّرین به دانشگاه ایجاد شدند. تعداد دیگری از موزه‌های دانشگاهی بر اساس تاریخچه دانشگاه شکل گرفته‌اند و مجموعه‌های ارزشمندی از میراث آموزشی را شامل می‌شوند. مجموعه‌های برخی دیگر از این موزه‌ها نیز بر اساس موضوع و حوزه دانشی دانشگاه گردآوری شده‌اند که معمولاً برای کمک به آموزش و پژوهش در موسسات آموزش عالی به کار می‌روند.

موزه‌های دانشگاهی و آموزش

نخستین موزه‌های دانشگاهی تا حدود سه دهه گذشته، بخش جنبی از ساختار آکادمیک دانشگاه قلمداد می‌شدند و بدین ترتیب، کمابیش از هویت مستقل به عنوان موزه برخوردار نبودند. هویت این موزه‌ها در حدفاصل مکان فرهنگی با ویژگی‌های موزه و مکان آموزشی برای تکمیل فعالیت‌های دانشگاه در نوسان بود. جامعه مخاطب موزه‌های دانشگاهی نیز از دانشجویان همان مرکز آموزش عالی و در محدوده سنی ۱۸ تا ۲۲ سال تشکیل می‌‌شد. مسئولیت اداره این موزه‌ها با گروهی از کارمندان دانشگاه بود که گاه از بین پژوهشگران دانشگاه، کتابداران یا افرادی فاقد تخصص در حوزه موزه‌داری انتخاب می‌شدند. در برخی موارد امور مرتبط با مستندسازی، حفاظت و مرمت آنها، طبق روال معمول انجام نمی‌شد. امروزه نیز برخی دانشگاه‌های جدید که برای ایجاد موزه به گردآوری آثار می‌پردازند، از برنامه هدفمند و نظام‌مند برخوردار نیستند و کمابیش شرایط مشابهی در موزه‌های دانشگاهی متأخرتر حکمفرما است. بدین ترتیب، گذشته از موزه‌های دانشگاهی بزرگ و معروف جهان که منطبق بر شیوه‌های نوین موزه‌داری اداره می‌شوند، برخی موزه‌های دانشگاهی کوچک با گذشت زمان، به انباری از آثار پراکنده و فاقد ویژگی‌ها و کارکرد موزه‌ای تبدیل می‌شوند. محدود بودن چنین موزه‌هایی در فضایی بسته، درون ساختار دانشگاه با دسترسی محدود، بیش از پیش زمینه رکود این نهادهای فرهنگی- اجتماعی را فراهم می‌کند.

این امر در حالی است که موزه‌های دانشگاهی با برخورداری از تنوع آثار موزه‌ای، بخش درخور توجهی از میراث ملی و بین‌المللی را نگهداری می‌کنند. بر اساس گزارش کمیته بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم)[7] و شورای بین‌المللی برای کمیته موزه‌ها و مجموعه‌های دانشگاهی (یومَک)،[8] موزه‌های دانشگاهی از گستره موضوعی با 195 عنوان برخوردارند که از آن جمله عبارتند از: حوزه‌های دانشی ازجمله تاریخ طبیعی (جانورشناسی، گیاه‌شناسی، کانی‌شناسی، زمین‌شناسی، دیرین‌شناسی و مردم‌شناسی)، هنر، باستان شناسی، کالبدشناسی، آسیب‌شناسی، تاریخ ازجمله تاریخ اجتماعی، تاریخ دین، تاریخ دانشگاه یا یادمان‌های دانشگاهی، تاریخ زندگی دانشجویی، تاریخ پزشکی، دارو و داروشناسی، تاریخ طراحی و منسوجات، تاریخ نمایش، فناوری و مهندسی، فیزیک، شیمی، ژئوفیزیک، زمین‌سنجی، هواشناسی، ژنتیک، بوم‌شناسی، میکروبیولوژی، زیست‌شناسی دریایی و ستاره‌شناسی.

این مجموعه‌ها در بخشی از دانشگاه‌ها، کتابخانه‌ها، باغ‌های گیاه‌شناسی، افلاک‌نماها، رصدخانه‌ها، اکواریوم‌ها، اکو موزه‌ها، موزه‌های بیمارستانی، گالری‌ها یا موزه‌های ملی تحت نظارت دانشگاه‌ها نگهداری می‌شوند. از ابتدای ایجاد موزه‌های دانشگاهی، این طیف وسیع و متنوع از موزه‌ها، محل نگهداری مستندات علمی و تاریخی حوزه‌های دانشی گوناگون به شمار می‌رفتند. بدین ترتیب، انجام برخی پژوهش‌ها یا آموزش موضوعاتی که نیازمند تشریح روند تاریخی مسئله‌ای علمی مانند مستندسازی تغییرات اقلیمی است، به واسطه مستندات موزه‌های دانشگاهی امکان‌پذیر می‌شود. از منظر نهاد دانشگاه، این مستندات به عنوان بخشی از ملزومات و مکمل نظام آموزش عالی به شمار می‌روند و موزه‌های دانشگاهی نیز به منزله مرکزی برای پژوهش و آموزش آکادمیک قلمداد می‌شوند. این ویژگی آموزشی و پژوهشی است که موزه‌های دانشگاهی را از سایر موزه‌ها متمایز می‌کند. اما تا حدود دو دهه پیش، فعالیت و عملکرد بیشتر موزه‌های دانشگاهی در قالب نمایش آثار یا بایگانی داده‌ها در حوزه‌های دانشی خاص محدود می‌شد.  حوزه مخاطبان موزه‌های دانشگاهی نیز دانشجویان و پژوهشگران مرتبط با موضوع این موزه‌ها را در بر می‌گرفت. تا این که از سال 2000م.، موضوع تغییر فعالیت و بازخوانی اهداف موزه‌های دانشگاهی در قرن بیست و یکم مد نظر قرار گرفت و پیشرفت روزافزون فناوری اطلاعات در دو دهه آغازین قرن بیست و یکم، طراحی بسترهای دیجیتال و گذر از دیدگاه سنتی موزه‌داری، بازبینی فعالیت موزه‌های دانشگاهی را نیز ضرورت بخشید.

موزه‌های دانشگاهی و آموزش تعاملی

با توجه به تأکید اعضای شورای بین‌المللی موزه‌ها بر رویکرد آموزشی موزه در سال‌های اخیر، ماهیت آموزشی و تنوع موضوعی و تعداد درخور توجه آثار، فرصت مناسب و مغتنمی برای تغییر رویکرد و فعالیت در اختیار موز‌ه‌های دانشگاهی قرار می‌دهد. طی دو دهه اخیر، با توجه به این که ماهیت و رویکرد آموزشی، نقطه قوت موزه‌های دانشگاهی به شمار می‌رود، راهکارهایی برای ارائه خدمات آموزشی نوین برای مخاطبانِ بیشتر و خارج از حوزه دانشجویان و پژوهشگران دانشگاه مد نظر قرار گرفته است. در بیشتر موارد، موزه‌های دانشگاهی با برخورداری از طیف وسیعی از مضامین مرتبط با مباحث علمی، نقش نخستین رسانه ارتباطی بین کودکان و دانشگاه را ایفا می‌کنند. دانش‌آموزان در بازدید از این موزه‌ها با بخشی از ساختار و عملکرد دانشگاه‌ها آشنا می‌شوند. طی این بازدید، دانش‌آموزان به گونه‌ای غیر مستقیم علاوه بر گذران اوقات فراغت تجربیات علمی را درک می‌کنند. بازدید از موزه‌های دانشگاهی علاوه بر کارکرد فراغت، زمینه ارتقای سواد دیداری و تفکر انتقادی دانش‌آموزان را نیز فراهم می‌کند. چنین شرایطی برای مخاطب عام موزه‌های دانشگاهی نیز وجود دارد. پیشرفت‌ فناوری اطلاعات و ارتباطات مجموعه‌ای از رسانه‌های پرکاربرد و تأثیرگذار برای آموزش تعاملی مخاطبان را در اختیار موزه‌های دانشگاهی قرار داده است و گزینه مناسب و کاربردی برای ارتقای عملکرد آموزشی موزه‌های دانشگاهی به شمار می‌رود. فناوری دیجیتال، امکان معرفی این موزه‌ها، خارج از چارچوب فیزیکی دانشگاه‌ها را فراهم کرده است. معرفی موزه‌های دانشگاهی در ساختار فضای مجازی از طریق شبیه‌سازی سه بُعدی، برگزاری وبینارها و کلاس‌های آموزشی در بسترهای برخط (آنلاین) دیداری و شنیداری، به برقراری ارتباط تعاملی[9] بین موزه و طیف وسیعی از مخاطبان منجر می‌شود. حاصل این ارتباط، گونه‌ای آموزش تعاملی است که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم برای مخاطبان ارائه می‌شود. فناوری اطلاعات و ارتباطات، فراتر از محدودیت‌های زمانی و مکانی، امکان دسترسی آزاد به مستندات موزه‌های دانشگاهی را فراهم می‌کند و مخاطب در تعامل با فضای مجازی این موزه‌ها از تجربه‌ای مستند، علمی و ماندگار برخوردار می‌شود. بدین ترتیب، آن گونه که در تعریف یونسکو از موزه تأکید شده است، این نهادهای فرهنگی-آموزشی به رسانه‌ای برای آموزش رسمی، غیررسمی و مادام العمر، تبدیل می‌شوند.

[1]  عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. (s.borumand@ihcs.ac.ir)

[2] University Museums

[3] Padua

[4] Piza

[5] Kunstmuseum Basel

[6] Ashmolean Museum

[7] International Committee of Museums (ICOM)

[8] University Museums and Collections (UMAC)

[9] Interactive Communication