گزارش نشست «رویکرد‌های نوین در تحلیل صورت‌های مکتوب گویش‌ها و زبان‌های ایرانی»

گزارش پنجمین نشست گروه گویش‌شناسی پژوهشکده زبان‌شناسی با موضوع «رویکرد‌های نوین در تحلیل صورت‌های مکتوب گویش‌ها و زبان‌های ایرانی: روش‌شناسی و کاربرد‌ها»

پنجمین نشست گروه گویش‌شناسی پژوهشکده زبان‌شناسی با موضوع «رویکرد‌های نوین در تحلیل صورت‌های مکتوب گویش‌ها و زبان‌های ایرانی: روش‌شناسی و کاربرد‌ها» بیست‌ودوم اسفند‌ماه ۱۴۰۲ در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. این نشست در دو بخش سخنرانی و میزگرد تخصصی گویش‌شناسی ارائه شد. دکتر سالومه غلامی، دکتر شادی داوری و دکتر مهرداد امیری سخنرانان این نشست بودند. در بخش میزگرد، با حضور دکتر مهرداد نغزگوی‌کهن، دکتر محمد راسخ‌مهند، دکتر بهروز محمودی بختیاری و دکتر مسعود قیومی، حاضران نظر و دیدگاه‌های خود را در رابطه با چالش‌ها و راهکار‌ها پیرامون موضوع مستند‌سازی و تهیه پیکره‌های گویشی ارائه کردند. دبیران علمی نشست دکتر امید طبیب‌زاده و دکتر سیروس نصراله‌زاده بودند. در ابتدای جلسه، دکتر سیروس نصراله‌زاده ضمن خوشامدگویی به حاضران در جلسه، بر لزوم برگزاری چنین نشست‌هایی در جهت پربارتر شدن مطالعات گویش‌شناسی تأکید کرد.
روش‌های نوین در تحلیل صورت‌های مکتوب گویش‌ها و زبان‌های ایرانی
نحستین سخنران دکتر سالومه غلامی، استاد تمام گروه زبان‌شناسی تجربی دانشگاه گوته فرانکفورت بود. عنوان سخنرانی وی «روش‌های نوین در تحلیل صورت‌های مکتوب گویش‌ها و زبان‌های ایرانی» بود.
دکتر غلامی در این سخنرانی به یکی از حوزه‌های نسبتاً کمتر شناخته شده در زمینه گویش‌شناسی، یعنی مطالعه صورت‌های مکتوب گویش‌ها و زبان‌های ایرانی پرداخت. اکثریت زبان‌های ایرانی دوره جدید بیشتر در قالب شفاهی وجود دارند و کمتر به شکل مکتوب ثبت شده‌اند. تعداد اندکی از متون نوشتاری که به‌دست آمده‌اند، نقش قابل توجهی در تحلیل تاریخی تحولات زبان‌های ایرانی ایفا می‌کنند. در این زمینه، می‌توان به فهلویات، دیوان شرفشاه، متون گورانی و متون و اشعار به دست آمده به گویش دری زرتشتی (بهدینی) اشاره کرد. سؤال مهمی که در این سخنرانی مطرح شد این بود که آیا رویکردهای تحلیل زبانی برای بررسی متون نوشتاری باید از آنچه برای گونه‌های شفاهی به کار می‌رود، متفاوت باشد؟ همچنین، پرسش دیگر این بود که بررسی نسخه نوشتاری یک زبان چه داده‌هایی را برای تحلیل تاریخی آن زبان در اختیار محقق قرار می‌دهد؟ نتیجه‌ای که از این بحث گرفته شد این بود که می‌توان گفت، متون دری زرتشتی و بسیاری از متون دیگری که به صورت اتفاقی به‌دست آمده‌اند، بیان‌گر سنتی هستند که سعی در حفظ سنت شفاهی داشته‌اند. بررسی این متون ما را با بستر شکل‌گیری فهلویات آشنا می‌کند. به عبارتی دیگر، بررسی متون نوشتاری گویشی و مقایسه آن با گونه‌های گفتاری، در صورتی که آن گونه‌ی گفتاری منقرض نشده باشد، به ما در شناخت و تحلیل تاریخی تحولات زبان‌های ایرانی کمک قابل‌توجهی می‌کنند.
وجهیت معرفتی در گویش شَبَکی: زبان‌های ایرانی در عراق
سخنران دوم نشست دکتر شادی داوری، مدرس دانشگاه علوم پزشکی تهران، با عنوان «وجهیت معرفتی در گویش شَبَکی: زبان‌های ایرانی در عراق» سخنرانی کرد. وی در این سخنرانی به معرفی زبان شبکی پرداخت که زبانی ایرانی از شاخه شمال غربی و زیر شاخه زازا-گورانی است و در عراق، در منطقه نینوا و در میان قوم شبک به آن تکلم می گردد. قوم شبک در مطالعات، جماعتی دگراندیش و ایرانی تبار معرفی شده‌اند که احتمالا در دوره صفوی به این ناحیه در عراق کوچانده شده‌اند.
دکتر داوری در این سخنرانی به واکاوی وجهیت معرفتی در این زبان پرداخت و گفت: از آنجا که این زبان، زبان یکی از اقلیت های قومی و در واقع، زبانی محصور است، تنها در میان افراد این قوم و برای برقراری ارتباطات داخلی میان این افراد استفاده شده و هیچ داده مکتوب و یا پیکره ای زبانی از این زبان ایرانی مستند نشده است. از این‌رو، داده های تحلیل شده در این پژوهش نیز، به‌دلیل عدم دسترسی به گویشوران شبکی‌زبان، بر مبنای کاربرد طبیعی این زبان و یا مقولات موجود آن گردآوری نشده و در واقع، تنها با توجه به مقولات از پیش تعیین شده در زبان های پرگویشور ثبت شده‌اند و این موضوع می‌تواند مخل تهیه پیکره‌های زبانی برای توصیف صحیح و دقیق زبان‌ها و گویش‌های اقلیت‌‌های دیگر باشد.
نظام معنایی در گویش باصری فارس
سخنران پایانی نشست دکتر مهراد امیری، استادیارگروه زبان انگلیسی دانشگاه فرهنگیان تهران، بود که سخنرانی خود را با عنوان «نظام معنایی در گویش باصری فارس» ارائه داد و گفت: باصری‌ها از عشایر فارسی‌زبان ایلات خمسه (اینانلو، بهارلو، نفر، ایل فارس باصری و ایل عرب) هستند. دکتر امیری در این سخنرانی به معرفی حوزه‌ی واژگان در گویش باصری فارس و همچنین روش‌های ساخت واژه در این زبان بر اساس نیازهای ارتباطی گویشوران پرداخت. واژگان، اصطلاحات و ضرب المثل‌های گویش باصری تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای با زبان فارسی معیار دارند. در حوزه‌ی واژگان، کلمات مربوط به نام‌گذاری گوسفندان از نظامی بر پایه پنج معیار شکل ظاهری، محل تولد، رنگ، زمان تولد و پشمینه یا بزینه بودن تبعیت می‌کند. همچنین در این گویش فریب واژه‌ها، چوب واژه‌ها، فرش واژه‌ها، واژه‌های ملموس، واژه‌های انتزاعی و رنگ واژه‌ها منحصر به فرد و قابل‌توجه هستند.
دکتر امیری تأکید کرد: چنین به‌نظر می‌رسد که گویشوران این گویش که عمدتاً چادرنشین و کوچ‌رو بوده‌اند،، بنا به نیازهای ارتباطی درون قومی و برون قومی خود به ساخت واژه‌ها و به‌کارگیری آن‌ها در بافت های معنایی برگرفته از محیط زندگی خود دست زده‌اند. نتایج پژوهش حاضر می‌تواند مورد استفاده زبان‌شناسان،گویش‌شناسان و علاقه‌مندان به زبان فارسی قرار بگیرد.

میزگرد تخصصی گویش‌شناسی: چالش‌ها و راهکار‌ها
در بخش میزگرد تخصصی گویش‌شناسی، به بررسی چالش‌های موجود در رابطه با مستندسازی گویش‌ها و تحلیل نظام‌مند داده‌ها و ایجاد پیکره‌های گویشی پرداخته و راهکار‌هایی ارائه‌ شد.
دکتر غلامی، ضمن بیان این‌که بزرگترین مشکل در رابطه با امر مستندسازی گویشی، دشواری یا عدم دسترسی متخصصان گویشی به جامعة زبانی است، به ارائه راهکارهایی در این رابطه پرداخت. به باور او در قدم اول، افراد متخصصص در حوزه گویش‌شناسی باید بتوانند با همکاری جامعة زبانی کار را پیش ببرند و این همکاری باید به‌گونه‌ای باشد که تمام نیازها و خواسته‌های جامعة زبانی در نظر گرفته شود و حریم خصوصی گویشوران حفظ شود. یکی دیگر از مشکلات موجود در زمینة کار میدانی در جامعة زبانی، کیفیت جمع‌آوری داده است. با توجه به آن که پایه و اساس کار گویش‌شناسی خوب، دادة خوب است، برگزاری ورکشاپ‌هایی با تمرکز بر کیفیت جمع‌آوری داده و آموزش روش صحیح جمع‌آوری داده و استانداردهای آن، ضروری به‌نظر می‌رسد.
دکتر غلامی همچنین به ضرورت ایجاد آرشیوی با قابلیت جست‌وجو تأکید کرد. ایجاد چنین آرشیوی مستلزم استفاده از Digital Humanities Methods است که با توجه به زمان‌بر بودن و دشواری آن، نیازمند تشکیل تیمی از متخصصان گویشی علاقه‌مند و آشنا با نرم‌افزار‌های تحلیل داده است.
در ادامه، دکتر نغزگوی‌کهن به ضرورت وجود یک پایگاه‌دادهدر داخل کشور با هدف جمع‌آوری و حفظ داده‌های گویشی اشاره کرد. وی تأکید کرد که قدم اول در این مسیر ترغیب گویشوران زبانی به همکاری با متخصصان این حوزه درمستند‌سازی است و پیشنهاد داد که می‌توان این امر را از طریق تعریف پروژه‌‌هایی در گروه گویش‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی محقق کرد. دکتر نغزگوی‌کهن همچنین به ضرورت نظام‌مند و استاندارد بودن پیکره‌ها اشاره کرده و به بر این امر تأکید کرد که علاوه بر نیاز به وجود پایگاه‌داده‌ای در داخل کشور،‌ پیکره‌های زبانی بایستی به‌صورتی نظام‌مند آرشیو شود، به‌طوری‌که قابلیت جست‌وجو در آن‌ها فراهم باشد تا امکان دسترسی سریع به ویژگی‌های گویشی‌ مانند امکانات دستوری، نظام واجی و غیره در آن‌ها فراهم باشد.
دکتر مسعود قیومی با اشاره به دشواری یکدست سازی تحلیل داده‌های زبانی، به امکان استفاده از ماشین در برچسب‌گذاری و یکدست نمودن داده‌ها پرداخت، به این صورت که می‌توان در ابتدا از روش‌های دستی درتحلیل داده‌ها استفاده کرد و سپس از روش‌های یادگیری ماشین برای به‌دست آوردن مدل زبانی گویش یا زبان موردنظر بهره جست.

مدل زبانی گیلکی (رشت)
وی به تجربة موفق خود در دست‌یابی به مدل زبانی گیلکی (رشت) اشاره کرد و گفت که به کمک این مدل ‌زبانی، می‌توان برچسب‌گذاری هر داده دیگری در این زمینه را در دو لایة بن‌واژه و مقولة دستوری انجام داد. همچنین افزودن لایه‌های دیگری چون نمودار درختی، لایة معنایی و هر مقولة دیگر به این الگو امکان‌پذیر است و این امر تنها مستلزم وجود افرادی است که در وهلة اول مشتاق به اعتلای فرهنگ و حفظ دانش‌زبانی خود باشند چراکه مطمئن‌ترین راه در تحلیل داده‌های زبانی همکاری خود گویشوران آن زبان با متخصصان گویشی است. نکتة دومی که دکتر قیومی به آن پرداخت ضرورت استانداردسازی داده‌های جمع‌آوری شده است، به‌گونه‌ای که داده‌های موجود به طریقی ساختاربندی شوند که امکان انتقال آن‌ها از یک نرم‌افزار به نرم‌افزار دیگر، اعمال کار‌های پردازشی و گرفتن آمارفراهم باشد. در صورت تحقق این امر، گام بسیار بلندی در راه تحلیل داده‌های زبانی برداشته شده است که می‌تواند کار تحلیل داده‌های آتی را بسیار تسهیل کند. به باور او با استفاده از روش یادگیری ماشین می‌توان الگوهای زبانی به‌دست آمده را با زبانی دیگر منطبق کرده و میزان اشتراک ۲ یا چند زبان مورد نظر را با یکدیگر به‌دست آورد. استفاده از این روش علاوه بر صرفه‌جویی در زمان و هزینه، به کاهش استفاده از نیروی انسانی کمک بسیاری می‌کند.
دکتر قیومی نیز به ضرورت وجود بستری برای در دسترس قرار دادن داده‌ها اشاره کرد، به‌طوری‌که بتوان بحث استفاده از داده‌ها، ماندگاری آن‌ها و توسعه‌شان در طی زمان را تحقق بخشید.

ضرورت انجام کار‌های گویشی در دانشگاه‌های ایران
در ادامه دکتر محمد راسخ‌مهند نیز به ضرورت انجام کار‌های گویشی در دانشگاه‌های ایران پرداخت و بر این نکته تأکید کرد که پروژه‌ها و رساله‌های دانشگاهی باید به‌سمت کار‌های مستندسازی گویش‌های موجود در ایران سوق داده شوند. او قدم نخست در این راهرا تعیین روش‌شناسی صحیح و استاندارد در جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها دانست و به‌عنوان نمونه‌هایی موفق از پروژه‌های مستندسازی زبانی به پیکرة گفتاری فارسی «هم‌بام» و «WOWA» اشاره کرد که در دانشگاه بامبرگ آرشیو شده‌اند و دارای چارچوبی مشخص و روش‌شناسی صحیحهستند.
دکتر راسخ‌مهند ادامه داد: برگزاری ورکشاپ‌‌هایی در دانشگاه‌های کشورتوسط افراد متخصص به‌منظور آموزش این روش‌شناسی صحیح به دانشجویان امری ضروری است. وی به ضرورت ایجاد پایگاه‌داده در داخل کشور اشاره کرد تا بتوان داده‌های جمع‌آوری شده را در دسترس علاقه‌مندان به این حوزه قرار داد. و سرانجام دکتر بهروز محمودی بختیاری ضمن تأیید نظرها و راهکارهای ارائه‌شده در جلسه، به اهمیت توجه به مفردات گویشی پرداخت. به باور او طی کارهای گویشی، غالباً مفردات گویشی مغفول مانده‌اند و باید توجه ویژه‌ای به گردآوری آن‌ها شود. وی در این راستا به کتاب «فردوس المرشدیه فی اسرار صمدیه» به کوشش مرحوم ایرج افشاراشاره کرد که در این کتاب داده‌های بسیار درخشانی از کازرونی کهن ارائه شده است و دکتر علی اشرف صادقی نیز در مدخل کازرونی در دانشنامة ایرانیکا به اهمیت بسیار مفردات گویشی تأکید کرده‌اند.
دکتر محمودی بختیاری اضافه کرد: از طریق گردآوری مفردات گویشی می‌توان به‌عنوان مثال دریافت که کلمه‌ای مختص به یک گویش خاص نیست و چه‌بسا که در یک دورة تاریخی در یک گویش دیگر نیز به‌کار رفته است و به این ترتیب می‌توان به نتایج جالب توجهی در پژوهش‌های گویش‌شناسی دست یافت.
در پایان نشست دکتر امید طبیب‌زاده ضمن تشکر از سخنرانان ابراز امیدواری کرد که در آینده نیز چنین جلساتی با حضور استادان زبان‌شناسی کشور برگزار شود تا گامی در جهت رشد و توسعه مطالعات گویشی و حفظ گنجینه گوی‌های موجود در ایران برداشته شود.
تنظیم گزارش: ‌دکتر فریبا صبوری