گزارش نشست «درآمدی بر بازشناسی مدرسه حدیثی علامه مجلسی»

از سلسله نشست‌های مطالعات حدیثی شیعه نشست «درآمدی بر بازشناسی مدرسه حدیثی علامه مجلسی» به همت گروه مطالعات حدیثی شیعه پژوهشکده مطالعات قرآنی، 16 بهمن ماه 402، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در این نشست دکتر سعید طاوسی مسرور، عضو هیأت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی، به سخنرانی پرداخت.
در ابتدای نشست دکتر مریم قبادی، دبیر این نشست در مقدمه‌ای کوتاه گفت: محمدباقر بن محمدتقی مجلسی (متولد۱۰۳۷ و متوفی ۱۱۱۰ هجری قمری) معروف به‌علامه مجلسی از محدثان و فقیهان مشهور شیعه در قرن یازدهم هجری بود. علامه از میان شاخه‌های علوم اسلامی بیش از همه به حدیث‌نگاری علاقه داشت و به اخباریان نزدیک بود. با این حال وی خود را اخباری صرف نمی‌دانست و مسلک خویش را این‌گونه گزارش کرده است؛ «مسلک حقیر در این باب وسط است و افراط و تفریط در این زمینه مذموم است». مشهورترین کتاب او، مجموعه پرحجم حدیثی به نام «بحارالانوار» است که نقش بارزی در احیای جایگاه حدیث در منظومه معرفت دینی داشته است.
در ادامه دکتر طاووسی سخنان خود را آغاز کرد و گفت: همواره در طول تاریخ افراد بزرگ و تأثیرگذاری وجود داشته‌اند که قرن‌های پس از خود را نیز تحت تأثیر قرار داده و میدانی فراهم آورده‌اند که می‌تواند بارها مورد بحث و نظر و بررسی قرار گیرد. علامه مجلسی از آن دسته از عالمان شیعه است بازشناسی دیدگاه‌های رجالی و حدیثی وی اهمیت دارد، زیرا به جهت عظمت شخصیت علمی، بر معاصران خود و بر علمای نسل‌های بعد تأثیرگذار بوده است. او با تربیت شاگردان و آثار پرتعداد خود که بسیاری از آنها را به زبان فارسی و برای استفاده عموم مردم نگاشته شده است، بر فرهنگ شیعی و روش‌های علمی علمای پس از خود تأثیرگذاشته است. از استادان مهم وی می‌توان به پدرش در علوم نقلی و آقا حسین خوانساری در علوم عقلی اشاره کرد. وی همچنین با وجود اختلاف منهج از فیض کاشانی «اجازه» داشته است.
 مجلسی به‌دلیل همکاری با حکومت صفویان و نقش بارز سیاسی و اجتماعی‌اش در آن دوران از شهرت زیادی برخوردار است. او در دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی به مقام «شیخ‌الاسلام» رسید و در دوران شاه‌سلطان حسین صفوی صاحب نفوذ بود. به‌همین دلیل ذهنیت‌های نادرستی نیز در مورد وی وجود دارد و حتی در برخی کتب وی آخوند درباری معرفی شده است و کتاب بحارالنوار صرفاً یک مجموعه حدیثی بدون هیچ‌گونه تنقیح دانسته شده است. در حالی‌که بسیاری احادیث در دیگر منابع وجود دارند که در این کتاب حذف شده‌اند.
دکتر طاووسی تصریح کرد: علامه مجلسی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های علمی تاریخ تشیع و صاحب مفصل‌ترین مجموعه حدیثی شیعه یعنی دایره‌المعارف روایی «بحارالانوار» شناخته می‌شود. تا جاییکه اتان کولبرگ -شرق شناس معروف- می نویسد: «همه ما مدیون مجلسی هستیم که دسترسی به متون متقدم امامیه را فراهم کرده است». مجلسی روایات کتاب بحار الانوار را بر اساس مبنای اعتبار کتاب‌ها در برابر اعتبار روایت‌ها برگزید. اما در برخی از آثارش مانند مرآة العقول بر اساس اعتبار اِسنادی و علم رجال به بحث پرداخته و به علاوه کتاب مستقلی نیز در رجال نوشته است. از قواعد رجالی مورد قبول وی، توثیق عام مشایخ اجازه است که مورد توجه وحید بهبهانی در بازتولید علم رجال در هنگامه غلبه بر اخباریان قرار گرفت. برخی توثیقات خاص علامه مجلسی مانند توثیق محمد بن سنان نیز بر خلاف آراء متقدمان است.
وی ادامه داد: مجلسی در نگارش بحار متأثر از استاد خود فیض در «الوافی» بوده است و در ذیل برخی احادیث توضیحاتی با عنوان «بیان» آورده است که در آن برخی احادیث مجمل را با برخی احادیث دیگر توضیح داده شده و متن مناسبی برای منبع‌شناسی به‌شمار می‌رود. از دیگر آثار مجلسی می‌توان به کتاب «حلیه المنتقین» اشاره کرد که راهنمایی برای سبک زندگی شیعی در دوران صفوی به‌شمار می‌رود. البته روایات در این کتاب با تسامح گردآوری شده‌اند و روایات مرسل و مرفوع نیز ذکر شده‌اند.
طاووسی گفت: به‌طور کلی علامه مجلسی به مردم عادی دوران خویش توجه ویژه‌ای داشته و بسیاری از آثار خود را به فارسی نگاشته است تا ایرانیان فارسی زبانی که با زبان آکادمیک آن دوران یعنی عربی آشنایی نداشتند، بتوانند از آن‌ها استفاده کنند. وی تلاش کرد با ترجمه نماز، زیارت جامعه، دعای جوشن صغیر، دعای کمیل، رساله اهوازیه امام صادق ع و غیره به فارسی، دین و مذهب را بین توده مردم ایران رواج دهد.
تنظیم گزارش: زهرا نبئی