گزارش مراسم افتتاحیه همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران»

دکتر اجاق: موضوع نسل‌ها در حوزه مطالعاتی ارتباطات و مطالعات فرهنگی عمدتاً از دیدگاه مصرف رسانه‌‌ای نسل‌‌های مختلف و اثرات آن بر تحولات سیاسی و اجتماعی مورد توجه بوده است
دکتر یحیی فوزی: وضعیت فرهنگی هر جامعه در برون‌داد رسانه‌ها مؤثر است
همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران؛ روندها، چالش‌ها و راهکارها»، 21 آذرماه 1402، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با حضور علاقه‌مندان و دانش‌پژوهان برگزار شد.
در آغاز مراسم دبیر اجرایی همایش، دکتر احمد شاکری به مهمانان خیرمقدم گفت. سپس دبیر علمی همایش، دکتر سیده‌زهرا اجاق، ضمن خوشامدگویی به حضار، گفت: امیدوارم در این همایش حرف‌ها، نظرها و صداهای جدیدی بشنویم و لحظات مفیدی در کنار هم داشته باشیم.
دکتر اجاق در تعریف واژه «نسل» شرح داد: «نسل» به‌عنوان یک ساختار اجتماعی متشکل از یک گروه سنی خاص یا مجموعه‌ای از چند گروه سنی است که رویدادهای تاریخی و اجتماعی مشابهی را در طول زندگی‌شان تجربه می‌کنند. اهمیت تنوع نسلی در این است که موجب تنوع ارزش‌های اجتماعی می‌شود و ضمن ایجاد نشاط و پویایی اجتماعی، توان مدارا و سازش‌پذیری انسان‌ها را افزایش می‌دهد.
دیجیتالی شدن و عاملیت‌گرایی انسان‌ها موجب تحولات برجسته‌ای در اجتماع شده است. چارچوب‌های فکری زیادی برای توضیح این دگرگونی‌ها پیشنهاد شده‌اند که وجه مشترکشان، حضور همه‌جایی رسانه‌هایی است که سبک زندگی نسل‌های مختلف جامعه را، از کودک تا کهن‌سال، درگیر خود کرده است. اهمیت رسانه‌‌ها و سایر اشکال ارتباطی در این است که هویت و تعلقات نسلی را شکل می‌دهند. رسانه‌های نوین ماهیت دوره‌های مختلف زندگی از کودکی تا سالمندی و پیری را تغییر داده‌اند و مؤلفه‌های تعیین‌کنندۀ زندگی همچون دین، علم، سلامت، محیط‌زیست، سنت، کسب‌و‌کار، تجارت و غیره را دگرگون ساخته‌اند.

این عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد: تحولات رسانه‌ای از یک‌سو با ایجاد تغییر در فضای درونی هر یک از این حوزه‌ها، تفاوت فضای زیست گروه‌های نسلی را کاهش داده‌اند و از سوی دیگر، تفاوت گروه‌های نسلی را براساس میزان مهارت و فهم‌شان از فناوری‌‌های نوین افزایش داده‌اند. اندر کنش این روندها همان‌قدر که می‌تواند هراسناک و عامل گسست نسل‌‌ها تلقی شود، می‌تواند خوشایند بوده و به عامل پیوند نسل‌‌ها تبدیل شود. تلاش ما دستیابی به پیوند نسلی مطلوب و ارزش‌گذاری بر تنوع و مداراست. همچنان‌که یکی از دلایل اصلی توجه به موضوع ارتباطات بین نسلی، شناخت و ایجاد راه و روش‌هایی برای پیوند نزدیک‌تر و محکم‌تر بین نسل پدر/مادر بزرگ‌ها با نوه‌‌هاست. بدین خاطر که جمعیت جهان در حال پیر شدن است و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050، تعداد 22 درصد جمعیت جهان بالای 60 سال سن داشته باشند و 80 درصد آنها در کشورهای با درآمد کم و متوسط زندگی کنند. از طرفی روند خانواده‌‌های جهان به سمت تک‌فرزندی یا کم‌فرزندی است. نیازهای فیزیکی و عاطفی سالمندان در کنارِ نیازهای شناختی و عاطفی کودکان و نوجوانان دلایل قانع‌کننده‌ای برای مطالعه علمی و یافتن راه‌های مناسب ارتباط بین این دو نسل است.
این در حالی‌است که موضوع نسل‌‌ها در حوزه مطالعاتی ارتباطات و مطالعات فرهنگی عمدتاً از دیدگاه مصرف رسانه‌‌ای نسل‌های مختلف و اثرات آن بر تحولات سیاسی و اجتماعی مورد توجه بوده است. این دیدگاه با وجود ارزشمندی آن در فراهم ساختن امکان شناخت ویژگی‌های هر نسل در تعامل با رسانه‌‌ها با این نقد روبه‌روست که پوزیتیویستی، مبتنی بر جبرگرایی فناورانه و رویکردهای پست‌‌مدرن است. به‌ویژه آن‌که از نظر تاریخی نخستین اندیشمندی که مصرف رسانه‌‌ای را متغیر اصلی در تحولات اجتماعی و سیاسی در نظر گرفت، مارشال مک‌لوهان بوده است و سایر نحله‌‌ها باوجود مفهوم‌پردازی‌های به‌ظاهر متفاوت، مبانی روش‌شناسی و نظری مشابهی در تحلیل این رابطه در پژوهش‌‌های ارتباطی و فناوری‌‌های ارتباطی دارند. از این رو برای پرهیز از ساده‌‌سازی بیش از حد و تعمیم‌‌های افراطی، هم به پژوهش و شناخت مسائل غیررسانه‌‌ای در حوزه ارتباطات احتیاج داریم و هم نیازمند نقد روش‌شناسیِ پژوهش‌های ارتباطی هستیم. اتخاذ رویکردهای بافتارمند و دقیق می‌تواند در توضیح این رابطه مناسب باشد.

دکتر اجاق ‌‌تأکید کرد: مشاهده اهمیت و اثرگذاری ایده‌آل‌ها و خواسته‌‌های گروه‌‌های جوان جمعیتی در ایران از یک‌سو، و ظهور روزافزون فناوری‌‌های و محتواهای رسانه‌‌ای متنوع برای کودکان و نوجوانان از سوی دیگر، موجب تمرکز توجه پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات به موضوع نسل و تحولات نسلی در ارتباط با فرهنگ و رسانه‌‌ها شد. نتیجه این دغدغه برگزاری همایش فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران: روندها، چالش‌‌ها و راهکارهاست تا فضایی برای به اشتراک‌گذاری دانسته‌هایمان از وضعیت موجود و هم‌‌فکری برای مشکلات و مسئله‌‌های نسلی، و ایجاد زیرساخت‌‌های گفتمانی و راهبردی پیوند نسلی فراهم شود.
وی در مورد برگزاری این همایش شرح داد: پیشنهاد برگزاری همایش در اردیبهشت 1402 به تصویب شورای محترم پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی رسید. پس از تشکیل کمیته علمی همایش، سه محور موضوعی با ‌‌تأکید بر سیاست‌گذاری، دانش و فناوری، و زیست جهان ایرانی برگزیده شدند. در این بازه هشت پیش‌نشست در راستای سه محور همایش برگزار شدند و در مجموع 20 سخنرانی انجام شد. فراخوان همایش در خرداد ماه انتشار عمومی یافت و در مهلت تعیین شده 53 چکیده به دستمان رسید. پس از داوری، 27 چکیده واجد استانداردهای علمی شناخته و انتخاب شدند. تاکنون 11 نفر از نویسندگان این چکیده‌‌ها، مقاله کامل خود را برای همایش ارسال کرده‌اند که امیدواریم با برگزاری این همایش و فراهم‌‌آوری محتوای مناسب بتوانیم موجب تولید گفتمان درباره اهمیت راهبردی این موضوع برای تمدن‌سازی، پیشرفت، پایداری و امنیت کشورمان شویم.
دکتر اجاق در پایان سخنانش یادآور شد: لازم می‌دانم از ریاست و معاونت پژوهشی پژوهشگاه علوم انسانی جناب آقای دکتر نجفی و جناب آقای دکتر فوزی تشکر کنم که با مساعدت و نکته‌سنجی‌‌های مناسب خود در طول این فرایند در برگزاری بهتر همایش ما را یاری کردند. همچنین باید مسرت خود را از این بابت ابراز کنم که انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، دفتر مطالعات و برنامه ریزی رسانه‌‌ها و انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان پس از کلید خوردن همایش با درک اهمیت موضوع و هم‌راستایی آن با اهدافشان، ضمن استقبال از همایش، با ‌‌تأکید بر فایده‌‌مندی و اهمیت کاربردی موضوع همایش، انگیزه و اراده ما را برای برگزاری این رویداد علمی افزایش دادند.

دکتر فوزی: امیدوارم این همایش به شناخت چالش‌‌های رسانه‌ای برای کودکان و ارائه راهبردها و پیشنهادهای سیاست‌گذارانه بینجامد
در ادامه دکتر یحیی فوزی، معاون پژوهشی و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به سخنرانی پرداخت و درباره اهمیت موضوع همایش توضیح داد و گفت: مسئله‌ای که جوامع مختلف در دنیای امروز با آن مواجهند کارکردهای دوگانه رسانه‌هاست. از یک‌سو گسترش سبک زندگی جدید در ایران و نیازهای امروزین بشر همچون بسیاری از کشورهای دیگر استفاده از این رسانه‌های جدید را اجتناب‌ناپذیر کرده است، به‌طوری‌که این رسانه‌ها در حوزه‌های مختلف فعالند و از سوی دیگر حضور و گسترش رسانه‌ها موجب ایجاد چالش‌های جدی در عرصه‌‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، امنیتی و حقوقی در جوامع مختلف ازجمله جامعه ایران شده است، لذا نیازمند تحلیل جامعی از ماهیت رسانه‌‌های جدید و ارائه راهبردهای لازم جهت مواجهه بهینه با چالش‌های رسانه‌ای در عرصه سیاست‌گذاری و استفاده توأمان از فرصت‌ها و مواجهه هوشمندانه با آنها هستیم که این مسئله موضوع این همایش است و بخشی از ابعاد این مسئله در حوزه تحولات نسلی قرار است در این همایش مورد بحث کارشناسی قرار گیرد.
 این استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی کارکردهای اطلاع‌رسانی، آموزش، سرگرمی، فرهنگ‌سازی، اقتصادی و سیاسی رسانه‌ها را تشریح کرد و سپس مواجه‌شدن با رسانه به‌مثابه تکنولوژی را از رویکرد فلسفی توضیح داد. وی گفت: بر اساس دیدگاه جبرگرایانه، تکنولوژی دارای ذات و هستی معین و خودمختاری است. تکنولوژی بی‌طرف نیست بلکه متضمن ارزش‌های خاصی است و هر تکنولوژی بار ارزشی خاصی دارد و الزامات خاصی را به‌دنبال دارد. در مقابل این دیدگاه، رویکرد ابزاری به تکنولوژی مطرح است که بر اساس آن تکنولوژی‌ها، امری خنثی و بی‌طرف هستند و انعطاف‌پذیرند و می‌توان از آن برای مقاصد متفاوت استفاده کرد و هیچ معنا و ارزش جبرگرایانه‌ای در ذات این تکنولوژی نیست و تکنولوژی ابزاری است در خدمت اهداف بشر و انسان‌ها می‌توانند بر اساس خواست خود از این تکنولوژی استفاده کنند. درواقع بر اساس این دیدگاه رسانه‌ها فقط ابزارهایی برای ارسال محتوا و پیام هستند و واقعیت‌های بیرونی و محتواها اهمیت بیشتری در تغییرات جوامع دارند.
دکتر فوزی با توجه به نقدهای این دو رویکرد توضیح داد: رویکرد‌‌های تلفیقی که بر ماهیت برساختی یا اقتضائی تکنولوژِی ‌‌تأکید دارند، از اهمیت بیشتری برخوردارند. بر اساس این دیدگاه تکنولوژی، هرچند یک پدیده خنثی نیست و مبتنی بر فلسفه و نیازها و اهداف خاصی طراحی شده است، اما تحت تأثیر اراده کاربران در سیر پیشرفت خود و تحت تأثیر شرایط و محیط اجتماعی و تحت تأثیر نیازها و انتظارات می‌تواند دچار تحول و تصرف شود، لذا تحول تکنولوژی امری زمان‌مند و مکان‌مند است و تحت تأثیر اراده کاربران می‌توانند از انعطاف لازم برخوردار باشد. اینکه وضعیت فرهنگی هرجامعه، ماهیتی انفعالی یا فعال داشته باشد، می‌تواند در برون‌داد رسانه‌ها مؤثر باشد. فرهنگ و رسانه با یکدیگر تعامل دارند و تعامل آنها، انسان اجتماعی را شکل می‌دهد. پیام رسانه نیز یا خود، فرهنگ است یا برای انتقال فرهنگ، انتشار یافته. همچنین رسانه‌ها در دنیای امروز یک ابزار استراتژیک قدرت به‌حساب می‌آیند و این امر نیازمند استراتژی مشخص برای مواجهه با آن و افزایش فرصت‌ها و کاهش تهدیدها در مقابل آن است.
این استاد دانشگاه با ذکر مسائل و موضوعاتی که در مقابل فرهنگ، رسانه و نسل‌ها پدید می‌آید، اظهار امیدواری کرد: این همایش بتواند با ورود به جزئیات و مباحث مختلف این حوزه، ضمن مطالعه چالش‌ها و ارائه راهبردها، نگاهی جدید به موضوع رسانه و چگونگی استفاده از آن در فرهنگ‌سازی ایرانی_اسلامی داشته باشد و همچنین به شناخت چالش‌‌های رسانه‌ای برای کودکان و ارائه راهبردهایی برای استفاده بهینه از رسانه‌ها و پیشنهادهایی برای سیاست‌گذاری بینجامد. وی در خاتمه از دبیران محترم علمی و اجرایی، و اعضای کمیته علمی و همه حامیان و مشارکت‌کنندگان در همایش تشکر کرد./پایان

گزارش مراسم افتتاحیه همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران»
گزارش محور نخست همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران»
گزارش محور دوم همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران»
گزارش محور سوم همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران»
گزارش محور چهارم همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران»
بیانیه پایانی همایش ملی «فرهنگ، رسانه و تحولات نسلی در ایران» + گزارش تصویری