گزارش مراسم گرامی‌داشت مقام علمی و فرهنگی دکتر زرشناس، استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

هفتصدوبیست‌ودومین شب از شب‌های بخارا به همت مجله بخارا و با همکاری انجمن ایران‌شناسی ایران و انتشارات فروهر با عنوان «شب زهره زرشناس»، استاد ‌زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با هدف ارج نهادن به مقام علمی و خدمات فرهنگی وی برگزار شد.
در این مراسم که 23 مهرماه 402، با حضور فرهیختگان برجسته‌ای از جمله برخی از استادان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در تالار فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد، دکتر مهدی گلشنی، ژاله آموزگار، کتایون مزداپور، فریبا افکاری، فرزانه گشتاسب و همچنین دکتر زهره زرشناس به ایراد سخنرانی پرداختند.
الان در غرب و به‌ویژه آمریکا، علوم انسانی کاملاً احیاء شده است
در ابتدای جلسه دکتر مهدی گلشنی با اظهار خرسندی از برگزاری مراسم بزرگداشت یکی از ‌استادان برجسته کشور، ضمن تشکر از برگزار کنندگان این مراسم گفت: دغدغه من در زمان حاضر مسئله فرهنگ است. فرهنگ خیلی مهم است، و در این کشور تقریباً یک امر فراموش شده است.
گلشنی افزود: بزرگان فرهنگ و علم آن اهمیتی که ورزشکاران دارند را ندارند. جوایزی که به یک ورزشکار داده می‌شود را با جایزه‌ای که به یک عالم درجه اول داده می‌شود، مقایسه کنید.
وی با تأکید بر جایگاه ضیعف عالمان علم گفت: به علت فراموشی چنین امر مهمی اکنون هویت ملی در جوانان ما در سطح مدرسه تا دانشگاه وجود ندارد. اقلیت بسیار کمی دارای این هویت ملی هستند. به‌همین دلیل هم برخی براحتی ایران را می‌گذارند و می‌روند. ما در زمانی دوره‌های عالی در ایران نداشتیم، اما الان همه دوره‌های عالی را داریم.
گلشنی تصریح کرد: الان در کشور ما مشق‌نویسی رایج است. سرمشقی نیست اصلاً. رفع نیازهای کشور نیست. نه علوم انسانی و نه علوم پایه مطرح نیستند. فقط علوم مهندسی و پزشکی مطرح است. حدود 50 سال پیش علوم انسانی حتی در آمریکا چندان مطرح نبود. ولی الان پی برده‌اند که علوم انسانی خیلی مؤثر است. حتی برخی از اندیشمندان درجه اول جهان مثل انیشتین به اهمیت علوم انسانی پی برده بودند.
وی گفت: الان در غرب ‌به‌ویژه آمریکا، علوم انسانی کاملاً احیاء شده است. ولی در ایران عمدتاً دانشجویان ضعیف به علوم انسانی وارد می‌شود. نقش مهم علوم انسانی فرهنگ‌سازی است. ما باید به فکر فرهنگ باشیم. این فرهنگ است که ما را بالا می‌آورد. همان‌طور که مقام معظم رهبری، امام خمینی (ره)، و شهید مدرس تکرار می‌کردند: ما هیچ چیزی از غربی‌ها کم نداریم. ما در کلاس غربی‌ها بوده‌ایم. نیازمند بینش فرهنگی و همت هستیم که ریشه آنها در علوم انسانی است.
گلشنی خاطرنشان کرد: الان در دانشگاه‌های مطرح جهان سه چیز احیاء شده است: نخست علوم انسانی، دوم فسلفه و سوم دین. در حدود 50 سال پیش یک فیلسوف خداباور در آمریکا نمی‌شناختم، اما الان انجمن فلاسفه خداباور چندهزار عضو دارد. یعنی به اهمیت علوم انسانی پی برده‌اند.
وی با تأکید بر نقش رسانه‌ها اظهار امیدواری کرد: اهمیت علوم انسانی بیش از پیش به جامعه معرفی شود. ما اصلاً همت نکرده‌ایم که فرهنگ اسلامی و باستانی خود را در دانشگاه‌ها معرفی کنیم، لذا از کسانی‌که از بزرگان علوم انسانی قدردانی می‌کنند، باید ارج نهیم.
دکتر گلشنی در خاتمه سخنانش با بیان سرگذشت علمی دکتر زرشناس ازجمله انتخاب وی به عنوان پژوهشگر برتر کشور در سال 1400 (از سوی وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری) تأکید کرد: دکتر زرشناس از چهره‌های بارز علوم انسانی هستند.

دکتر زرشناس نمونه یک بانوی موفق هستند
دکتر ژاله آموزگار در ادامه این جلسه در سخنرانی خود با عنوان «برای دکتر زهره زرشناس، بانوی سخت‌گیری که ناملایمات زندگی او را از پیشرفت باز نداشت» بیان کرد: این عبارت عنوان مقاله‌ایست که من در ارج‌نامه ایشان در سال 1392 نگاشتم و با همین عبارت گفتار امروزم را آغاز می‌کنم.
دکتر آموزگار در ادامه ضمن نگاهی به کارنامه علمی دکتر زرشناس گفت: این کارنامه بهترین شاهد برای عبارتی است که گفتارم را با آن آغاز کردم، به‌خصوص اگر این ناراحتی‌های جسمانی را به این فهرست بیافزایم که چگونه ایشان سرسختانه در برابر این ناراحتی‌ها مقاومت کردند و تسلیم محدودیت‌ها نشدند.
وی در ادامه با ذکر برخی از جنبه‌های شخصیتی دکتر زرشناس بیان کرد: دکتر زرشناس نمونه یک بانوی موفق هستند و خوب هم می‌دانم که در مسیر زندگی در کنار ملایمات، ناملایماتی هم داشته‌اند. دکتر زرشناس در ناملایمات به‌دنبال راه حل بود نه به‌دنبال تسلیم شدن و من این شهامت ایشان را بسیار ارج می‌نهم. دکتر رزشناس با ارج نهادن به مقام ‌استادان بزرگ، از دنباله‌روهای استاد خود دکتر «بدرالزمان قریب» شدند و زبان سغدی را دنبال کرده‌اند و از ‌استادان نامدار این حوزه هستند.
آموزگار خاطرنشان کرد: البته توجه به گستره فرهنگی در جوامع زمانی اصیل و مورد پذیرش است که از سیطره سیاست و تعصب به‌دور باشد. من وقتی به فرهنگ ایرانی می‌اندیشم،  پرنده خیالم تنها در چهارچوب مرزهای سیاسی این گربه دوست داشتنی آرام نمی‌گیرد. من با بلند پروزای به گستره بلند و عمیق و غنی پربار فرهنگی فکر می‌کنم که در شرق و شمال شرق این سرزمین جلوه‌گر است.
وی با اشاره به حضور فرهنگ ایرانی در فراتر از مرزهای جغرافیایی گفت: باید به خود یاد‌آور شویم که مرز زبان و فرهنگ ورای مرزهای سیاسی است. مرزهای قراردادی در این گستره بزرگ دیواره‌هایی هستند که پری روی زیبای فرهنگ ایرانی، تاب مسدودی را در محدوده آن ندارد و از روزنه‌ها به پرواز در می‌آید. به قول زنده یاد مهرداد بهار؛ فرهنگ حصار نمی پذیرد.
آموزگار تصریح کرد: پس آن دسته از ‌استادان ما که به مطالعه زبان‌های مختلف از جمله سغدی که تخصص دکتر زهره زرشناس هست، می‌پردازند، همگی از فرهنگ ایران بزرگ سخن می‌گویند که همه آنها را در آغوش گرم خود جای داده است. این نه ادعای برتری است و نه ادعای تملک. این نشانی از دوستی‌ها، همزبانی‌ها، و هم‌فرهنگی‌هاست، خارج از مسائل سیاسی و خودبزرگ‌بینی!
وی در ادامه بیان کرد: همه ما پاک و خالی از کینه و تعصب به‌دنیا آمده‌ایم. سپس گذر زمان و برخی حوادث روی خلق و خوی‌مان تأثیر گذاشته است. ای‌کاش! جهان پادزهر این زهر را بیابد تا همه مردم جهان یکدیگر را دوست داشته باشند و بر روی هم شمشیر نکشند.
آموزگار در پایان با بیان اینکه من در رویاهایم به معجزه بزرگی فکر می‌کنم که با پایمردی فرهنگ و هنر، کینه‌ها به محبت و جنگ‌ها به آشتی تبدیل شوند، گفت: برای دکتر زرشناس که با پژوهش‌های ارزشمندشان مرزهای سیاسی را به‌کنار زدند و به دوردست‌ها رفتند و به بخش دیگری از فرهنگ ما پرداختند، دست‌مریزاد می‌گویم، تحسین‌شان می‌کنم، این افتخار گوارای وجودشان.

زبان سغدی جهانی تازه در برابر چشمان ما گشود
در ادامه این نشست پیام دکتر کتایون مزداپور قرائت شد. وی در این پیام با اشاره‌ای به دانشگاه‌هایی که نخستین بار در ایران تأسیس شدند بیان کرد: از این دانشگاه‌ها اکنون هیچ نام‌ و نشانی نیست، اما دانشگاه‌های آکسفورد، کمبریج و سالامانکا در اسپانیا دانشگاه‌هایی هستند که هنوز در آنها تدریس و پژوهش می‌شود.
دکتر مزداپور در ادامه پیام خود ضمن نگاهی به تاریخ زبان‌ها و کشفیاتی که در حوزه زبان انجام شده بود، تصریح کرد: یکی از اسناد تاریخی کشف‌شده مربوط به زبان سغدی است. علم و اطلاع ما در مورد زبان سغدی با کشف این آثار تاریخی افزایش یافت و جهانی تازه در برابر چشمان ما گشوده شد. چنین بود که زنده یاد شادوران دکتر «بدرالزمان قریب» در ایران به تدریس زبان سغدی پرداخت. استاد قریب نه تنها واژه‌نامه سغدی را نخستین بار در جهان به فارسی انتشار داد و آن را به یادگار گذاشت، بلکه فرزند برومند خود، زهره زرشناس را به‌کاری دشوار واداشت که دستاوری درخشان دارد.
بخش دیگری از این پیام این‌چنین بود: از ثمرات و تلاش‌های دکتر رزشناس می‌توان به یافت‌شدن صورت قدیمی از داستان رستم و رخش اشاره کرد که به زبان سغدی است و دکتر زرشناس آن را به فارسی ترجمه کرده است تا در دسترس فارسی‌زبانان قرار گیرد. همچنین استاد زرشناس کتاب ارزشمند «دست‌نامه سغدی» را پدید آورده که نخستین دستور زبان سغدی به زبان فارسی و حاصل سال‌ها آموزش و پژوهش‌های ایشان است. زبان فارسی به خوبی از نتایج و دستاوردهای این رشته پژوهشی به امیدخدا به خوبی بهره خواهد گرفت و نتایج این زحمات ارجمند گام‌هایی بلند در علم و اعتلاء همگان در این حیطه از تحقیق و دانش خواهد بود.

دکتر زرشناس خود نمونه‌ای از ایزدبانوی سغد است
در ادامه این جلسه دکتر فریبا افکار در سخنانی بیان کرد: شب دکتر زهره زرشناس نه صرفاً شبی برای ارج‌گذاری به مقام علمی شامخ ایشان، بلکه شبی برای بزرگداشت ایران و ایران‌شناسی است. او که جانش با ایران درآمیخته و سال‌های عمر خود را با عشق و علاقه وافر نه در سخن که در عمل بدان پرداخته است.
وی افزود: درباره شخصیت علمی ایشان سخن بسیار رفته است و استادان زیادی به شایستگی به آنها پرداخته اند. من قصد دارم به نکاتی در مورد ایشان اشاره کنم که کمتر به آنها پرداخته شده و آن روش علمی و شیوه استادی دکتر زرشناس است.
دکتر افکار خاطرنشان کرد: آن‌گاه که پشت درهای بسته به دفاع از پروپوزال و پایان‌نامه دانشجویان می‌پردازد و از نتایج آنها برای مدیران و مسئولان سخن می‌گوید و با گشاده‌رویی از دانشجویان استقبال می‌کند، آن‌گاه که با عنوان همکار دیدگاه دیگران را می‌شنود بارها شاهد رفتار و منش وی بوده‌ایم. همت مثال‌زدنی دکتر زرشناس نه تنها تلاشی فردی محسوب می‌شود، بلکه مصداق روشن نگاه داشتن چراغی در باد است که مبادا به‌خاموشی بگراید.
به گفته وی، دکتر زرشناس معتقد است که اگر قصد دیده شدن داشته باشید، باید داشته‌هایتان را به زبان جهانی عرضه کنید. امروز به‌روشنی درمی یابیم که همه در تعجیل ناخواسته‌ای و در شتابی ناگریز در زندگی و آموزش بی‌مکث کمتر به گفت‌وگوی چهره‌به‌چهره و گفتن و شنیدن‌های علمی وقت صرف می‌کنیم.
دیگر کمتر از کلاس‌هایی که در آنها بتوان به‌عنوان مستمع‌آزاد حضور داشت، خبری نیست. دیگر کمتر می‌شود «همه تن چشم شد و خیره به‌دنبال چیزی گشت». دیگر کمتر می‌توان استادانی مثل دکتر زرشناس را یافت که حتی پس از اتمام کلاس ساعاتی را دانشجویان به گپ‌وگفت بنشینند.
دیگر به سختی می‌توان دانشجویانی را یافت که مانند دکتر زرشناس برای کسب موافقت دکتر قریب که در ابتدا توصیه کرد به‌سراغ زبان سغدی نرو، به‌سراغ رساله‌ای در این باب رفت. آن‌چنان که کتاب‌های سغدی را از پاریس سفارش داد و روی میز دکتر قریب گذاشت و گفت، حالا چه می‌گویید؟ و استاد خود را راضی کرد.
افکار در ادامه افزود: سغدها اقوامی ایرانی بودند که در سمرقند می‌زیستند و از طریق جاده ابریشم به چین رفت‌وآمد داشتند. این زبان از مهمترین زبان‌های شرق است.
وی با اشاره به تلاش دکتر زرشناس برای شناخت زنان سغدی که ایزدبانو نام داشتند و از منزلت و شأن بالایی برخوردارند، افزود: من بر این باورم که او خود نمونه‌ای از ایزدبانوی سغد است، توانا و ارجمند. می‌توان با وجود مشکلات بسیار همچنان پایدار بر ارزش‌های خود بود و قدر وسع خود چراغی برافروخت زهره نشان چطور بتوانیم از خرمن اندیشه‌ای خوشه‌چینی کنیم.
 
تلاش استاد زرشناس در حیطه زبان سغدی اهمیتی متفاوت دارد
در بخش دیگری از این مراسم، دکتر گشتاسب طی سخنانی گفت: کسانی‌که با دشواری رشته فرهنگ و زبان‌های باستانی ‌به‌ویژه در بدو ورود دانشجو به این رشته آگاه هستند، تجربه حضور در کلاس درس استادی که راه مواجه با این دشواری‌ها و تبدیل آن به چالشی لذت‌بخش و سودمند را به دانشجو می‌آموزد، خوب می‌دانند و لمس می‌کنند. دکتر زرشناس به گواهی دانشجویان‌شان چنین راهنمایی هستند.
وی در ادامه به ویژگی‌های استاد رزشناس در همراهی دانشجویانی که ترم اول باید زبان‌های باستانی را بیاموزند اشاره کرد و افزود: تلاش استاد زرشناس در آموزش و پژوهش زبان سغدی اهمیتی متفاوت دارد. دکتر زرشناس برای پژوهش در زبان سغدی و شناساندن متون مهم و ارزشمند به محققان و ترجمه این متون به زبان فارسی یک‌عمر تلاش کرده و حاصل آن تداوم و تحکیم پژوهش‌ها در زبان سغدی ایران است.
به گفته وی، زبان سغدی که از زبان‌های مهم دوره میانه در ایران است، به‌دلیل اهمیتش در آن دوره متون زیادی از آن به‌جا باقی مانده است. سغدیان اغلب بازرگان بوده و در طول جاده ابریشم مشغول فعالیت بودند. اهمیت این زبان باعث شده بود پیروان دین‌های مختلف کتاب‌های مهم خود را به این زبان ترجمه کنند و از این طریق سعی در شناخت خود به دیگران داشته باشند.
وی با اشاره به فعالیت‌ها و ویژگی‌های علمی دکتر زرشناس بیان کرد: آثار ایشان مصداق پلی است که از ‌زبان‌شناسی تاریخی به محتوای ادبی، دینی، تاریخی و اساطیری این متون زده شده است و ظرفیت بالای این متون را برای این نوع تحقیقات روشن می‌کند.
به گفته گشتاسب، این جلسه نیز فرصتی است برای قدرشناسی از این بانوی بزرگ، او که استادش را بدر سغدیانی نامیده است و خود به بانوی سغد شهرت یافته است.

من فقط معلمی هستم عاشق تدریس و پژوهش
در بخش پایانی این مراسم، دکتر زهره زرشناس در سخنانی ضمن تشکر از برگزارکنندگان و حضار در این محفل فرهنگی گفت: نیک می‌دانم که شخص فوق‌العاده‌ای نیستم و بزرگان بسیاری در حوزه فرهنگ و ادب و زبان‌های ایران بوده و هستند به‌مراتب ارزنده‌تر. من فقط معلمی هستم عاشق تدریس و پژوهش و اگر موفقیتی به‌دست آورده‌ام، لطف خداوند شامل حالم شده و فرصت‌هایی برایم پدید آمده است.
مانند تمام هم‌نسل‌هایم در مدرسه دولتی درس خواندم و معلم خصوصی هم نداشتم. حتی به‌دلیل شغل پدرم در شهرهای دورافتاده ایران، در مدارسی درس خواندم که همه پایه‌های تحصیلی در یک کلاس با یک معلم و به‌صورت مختلط برگزار می‌شد، اما سعادت یارم بود و در خانواده‌ای فرهنگی و بسیار اهل مطالعه به‌دنیا آمدم و در تمام دوران تحصیل سعی کردم وقتم را تلف نکنم.
پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه تهران، همه تلاشم را صرف تدریس و پژوهش کردم، حاصلش آثار متفاوتی است در حوزه ایران‌شناسی، فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران ‌به‌ویژه زبان سغدی و مهمتر از همه اینها چند نسل از دانشجویان عزیزم که بزرگترین دارایی من در زندگیم هستند و بسیاری از آنها همکاران گرامی کنونی و مایه سرفرازی.
دکتر زرشناس ادامه داد: شما حاضران در این مجلس انرژی و روحی تازه در من دمیده‌اید. انسان خسته از زندگی ماشینی گاهی به تلنگری برای ادامه راه نیاز دارد. خوشحالم اکنون که به سن بازنشستگی رسیده‌ام به همت شما دوستان عزیز که در چنین محفلی حضور دارید، به من یادآور می‌شود که وظیفه‌ام در قبال جامعه علمی به پایان نرسیده و همیشه باقیست.
وی گفت: در فرهنگ کهن ما، دانش انسان همپای رستگاری اوست. در اندرزنامه‌ای به زبان سغدی آمده است: از دیندار دانا راه رستگاری نیک را بشناس که خود داد یا قانون راست و بخشایش را همراه دارد و تو به واسطه او رستگاری پسنده یا آراسته را یابی که نیک رایزن بود. حکیم طوس می‌فرماید:
به‌دانش فزای و به‌یزدان گرای              که او باد جان تو را رهمنای
زرشناس افزود: من این سرزمین کهن‌سال و این فرهنگ دیرپا و زبان فارسی را عاشقانه دوست دارم که وقتی قصه زندگی‌اش را خواندم دریافتم در گذر سالیان، فراز و فرودهایی را تجربه کرده، از گردنه‌های سخت و پیچیده تاریخ گذشته، صیقل خورده، تحول یافته و همچنان با صلابت پابرجاست و فردوسی را دوست دارم که کاخ بلند و استوار شاهنامه را بنا نهاد:
بنا کردم از نظم کاخی بلند              که از باد و باران نیابد گزند
وی در پایان گفت: بیایید با همه توانمان برای پاسداری از زبان فارسی و برای سرافزازی ایران دوست داشتنی‌مان بکوشیم:
چو ایران نباشد تن من مباد          در این بوم و بر زنده یک تن مباد

در این نشست همچنین تورج دریایی، کلاوس پدرسون، الن گیو نا شویلی، و ماتئو کمپارتی از دانشگاه‌های خارج از ایران به‌صورت ویدئو کنفرانس، سخنرانی کوتاه با محوریت تبریک این شب به دکتر زرشناس داشتند.
در بخش‌های از این برنامه نیز دکتر تنکابنی از ‌استادان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با شعرخوانی آن را به دکتر زهره زرشناس تقدیم کرد.
نمایش عکس‌هایی از دکتر زهره زرشناس، نمایش جلد کتاب‌های ایشان و همچنین عکس دسته‌جمعی در پایان این محفل از دیگر بخش‌های مراسم بزرگداشت استاد زرشناس بود./پایان