گزارش نشست «جایگاه عریضه‌ها در تحولات اجتماعی ایران طی دوران مشروطه»
هم‌زمان با یک‍صدو هفدهمین سال برپایی مجلس شورا در ایران و انقلاب مشروطه، نشست تخصصی مجازی با عنوان «جایگاه عریضه‌ها در تحولات اجتماعی ایران طی دوران مشروطه» به همت گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چهاردهم مردادماه 402 با سخنرانی دو تن از استادان تاریخ و پژوهشگران تاریخ معاصر ایران برگزار شد.
عریضه‌ها در گروه اسناد تاریخی قرار دارند و درباره امور زندگی و تحکیم روابط میان مردم و اجتماع، و بیانگر مناسبات حقوقی و قضایی دارای اطلاعات ارزشمندی هستند. این دسته از اسناد ذیل اسنادی چون وصیت‌نامه، گواهی‌نامه‌های فوت و تولد، وکالت و ضمانت‌نامه، استشهادنامه، بارنامه، آزادنامه غلامان و ... به نام «اوراق صریحه» موسوم‌اند. مرکز اسناد مجلس شورای ملی، بیشترین حجم اسناد عرایض را در خود جا داده است، چرا که بنیادش با عریضه‌نامه‌ها پی‌ریزی شده و مجموعۀ متنوع و بی‌نظیری بالغ بر 10 تا 12 میلیون نسخه را شامل می‌شود. با توجه به اهمیت و ارزش ماهوی عریضه‌ها به عنوان منابع و مدارک مستند و دست اول مرتبط با مطالعات و تحقیقات انقلاب مشروطه، می‌توانند راهگشای مباحث و موضوعات مغفول در سلسله پژوهش‌های تاریخ انقلاب مشروطه باشند، موضوع نشست تخصصی مجازی گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، حول محور مذکور قرار گرفت.
معرفی واژه عریضه و کاربرد آن پرداخت
در ابتدا مدیر نشست، دکتر صفورا برومند، به‌عنوان مقدمه به معرفی واژه عریضه و کاربرد آن پرداخت و چنین گفت: عَریضه بر گرفته از واژه عرض در متون ادبی و تاریخی و نیز در فرهنگ‌های لغت به معنای قصه، درخواست، شکایت و دادخواهی است که بیشتر در قالب نامه به فرد بلندمرتبه نگاشته می‌شود. به‌همین علت، عریضه یکی از واژگان و اصطلاحات دیوانی به‌شمار می‌رفته است و در این حوزه، واژگان دیگری نیز از آن مشتق می‌شده است: مانند عریضه‌چی یا فرد شاکی، عریضه‌خان یا ارائه‌کننده عریضه نزد پادشاه، حاکم یا فرد بلندمرتبه و عریضه‌نویس، یا عریضه‌نگار و شغل عریضه‌نگاری. یکی از خاطره‌های دیداری چند دهه پیش، انبوه عریضه‌نگاران بودند که در مجاورت دادگاه‌ها مستقر می‌شدند و شرح دادخواست شاکیان را با دستگاه‌های تایپ ثبت می‌کردند.
این عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درخصوص پیشینه عریضه به این نکته اشاره کرد: قدیم‌ترین نشانه‌ها از عریضه و دادخواست در تاریخ ایران را در داستان‌های اساطیری مرتبط با دوران حکمرانی جمشید و بنا نهادن آئین مظالم و برگزاری نوروز جست‌وجو کرد. داستان‌های فولکلور ایرانی نیز حکایت‌هایی از دادخواست‌های عامه مردم را شامل می‌شوند. از منظر پیشینه تاریخی، هرودت مورخ یونانی در توصیف تاریخ مادها به این نکته اشاره می‌کند که روندی برای ثبت درخواست و دادخواهی در این دوران وجود داشته و در دوره هخامنشی نیز روزهایی در قالب بارعام برای رسیدگی به درخواست‌های عامه مردم تعیین شده بود. در شاهنامه فردوسی و متون تاریخی نیز از بارگاه داد، مجلس دادرسی، زنجیر جرسی که ابزاری برای اعلان شکایت بوده و همچنین عرض حال مردم در جشن‌هایی چون نوروز، فروردگان و مهرگان در دوره ساسانی یاد شده است. در قرون نخستین اسلامی نیز دیوان مظالم محلی برای ارائه عرض حال و درخواست مردم نزد حاکم محلی یا حکمران بوده است. گاه نیز اگر فرصتی فراهم می‌شد، مردم به‌طور مستقیم درخواست خود را به حاکم عرض می‌کردند و این امر تا قرن‌ها بعد ادامه داشته است که نمونه‌هایی از آن را در دوران ناصرالدین شاه می‌توان جستجو کرد. ازجمله تعیین روز یکشنبه برای رسیدگی به عریضه‌ها افراد (۱۲۷۷ق.) و ایجاد صندوق عدالت در میدان ارگ (۱۲۸۱ق.).»
سخنان پایانی دکتر برومند به‌عنوان مدیر گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ ایران به تبیین اهمیت عریضه‌ها در مطالعات تاریخ اجتماعی اختصاص داشت و چنین گفت: چنین روند ارائه شفاهی یا نگارش عریضه از سوی مردم به حاکم، بخشی از مطالعات تاریخ اجتماعی به‌شمار می‌رود. درواقع، بررسی عریضه‌ها، پژوهشگر تاریخ اجتماعی را با بخشی از نیازها، نارضایی‌ها، درخواست‌ها و شکایات عامه مردم آشنا می‌کند که در متون تاریخی رسمی کمتر به آنها پرداخته شده است یا اثری از آنها در دست نیست. بیشترین موضوعات عریضه‌ها عبارت بودند از دادخواهی برای تاخت و تاز دشمنان و یاغیان یا ظلم حاکم محلی، ناتوانی از پرداخت خراج، تقاضا برای افزایش مواجب یا بازپس‌گیری اموال و املاک، شکایت از اصناف و گرانی و دیگر مسائلی از این دست که نمونه‌هایی از این عریضه‌ها در آرشیوه آستان قدس رضوی و موزه ملک و دیگر مراکز اسنادی نگهداری می‌شوند. بنابر این، با توجه به اهمیت عریضه‌ها در شناسایی و واکاوی بخشی از تاریخ عامه مردم یا فرودستان که موضوع اصلی پژوهش‌های تاریخ اجتماعی به‌شمار می‌رود و با توجه به بخش درخور توجهی از عریضه‌های موجود در آرشیوهای اسنادی ایران یا مرتبط با کمیسیون عرایض که به دوره مشروطیت تعلق دارد، گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در یکصد و هفدهمین سالروز صدور فرمان مشروطیت، به بررسی جایگاه عریضه‌ها در تاریخ اجتماعی مشروطیت می‌پردازد.
بررسی اسناد عرایض مهم‌ترین میراث مکتوب تاریخ مشروطیت
سخنران نخست، دکتر علی ططری مدرس دانشگاه بود که با عنوان «بررسی اسناد عرایض مهم‌ترین میراث مکتوب تاریخ مشروطیت» به ایراد سخنرانی پرداخت. پژوهش ططری و سخنرانی وی بر این نکته تأکید داشت که اجتماعی‌ترین اسناد ما را اسناد عرایض تشکیل می‌دهد و نکاتی که در این اسناد وجود دارد در کمتر اسناد آرشیوی کشور قابل مشاهده است. ططری اظهار داشت: عرایض قدمتی به طول تاریخ دارد. ضمن این‌که، از وجه معنوی و دینی، عریضه‌نویسی در ادیان دیگر هم وجود دارد و فقط مختص دین اسلام نیست. عریضه شکوائیه‌ای است از فرودست به فرادست، از فرادست به فرادست یا از فرادست به فرودست هم می‌تواند باشد. ططری در ادامه سخنرانی خود به دسته‌بندی عرایض در دوره معاصر اشاره کرد و گفت: حیات عریضه‌نویسی را به چهار دوره می‌توان تقسیم کرد؛ دورۀ پیش از مشروطه، دوره مشروطه، دوره پهلوی اول و دوره پهلوی دوم. این در حالی است که باید نخستین نشانه‌های توجه به عریضه را از دوره ناصرالدین‌شاه جستجو کرد. ططری در بخشی از سخنرانی خود نیز به بررسی تطبیقی روند عریضه‌نویسی در ایران و ژاپن در بحبوحۀ انقلاب مشروطه و تحولات مشابهی که دو کشور با آن روبه‌رو شدند پرداخت و امکان مطالعه و انجام پژوهش‌های بیشتر را برای پژوهشگران به‌عنوان موقعیت پژوهشی ارزشمند برشمرد.
روند عریضه‌نویسی در دوره قاجار و مشروطه با مروری بر تحقیقات تاریخی
دومین سخنران دکتر الهام ملک‌زاده، عضو هیأت علمی گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ بود که ذیل «روند عریضه‌نویسی در دوره قاجار و مشروطه با مروری بر تحقیقات تاریخی» به بررسی فعالیت‌های پژوهشی در حوزۀ عریضه و عریضه‌نویسی پرداخت و در آغاز سخن خود را به ارائۀ تعریفی از عریضه و عریضه نویسی اختصاص داد. اشاره‌ای نیز به مراکز عمده نگهداری عرایض داشت و نویسندگان عرایض و خاستگاه طبقاتی آنها را خاطر نشان ساخت. تحولات دوره ناصری و تشکیل صندوق‌های عدالت، مبحث بعدی ملک‌زاده بود که در کنار استفاده از سنت بست‌نشینی، محل نوشتن و ارسال عرایض بودند. تنوع موضوعی عرایض که از مسائل ملکی و حقوقی تا مشکلات قومی، دینی، رسوم غیررسمی، تعارضات خانوادگی و مسائل زنان را شامل می‌شد بخش دیگری از صحبت‌های سخنران دوم بود که از همان آغاز تحرکات انقلابیون در بحبوحۀ انقلاب مشروطه تا پایان دوران پهلوی، شرح مشکلات، مطالبات و دغدغه‌های نویسندگان عریضه‌هایی بود که اینک مجلس را مخاطب خویش قرار می‌دادند.
دکتر ملک‌زاده در ادامه سخنانش با دسته‌بندی تحقیقات تاریخی در خصوص عریضه و عریضه‌نویسی در دو بخش پیش و پس از انقلاب مشروطه در ایران و ذیل پایان‌نامه‌ها، مقالات و آثار تألیفی؛ به ارائۀ عناوین پژوهش‌ها و محتوای هریک پرداخت. وی در پایان سخنان خود اشاره‌ای نیز به دگرگونی‌های عریضه‌نویسی و میزان رواج آن طی دو دوره پیش و پس از مشروطه داشت که با توجه به تحولات سیاسی و استفاده از ابزار و رسانه‌های جدید، به اشکال متنوعی تداوم یافت.
بخش پایانی نشست تخصصی به پرسش و پاسخ شرکت‌کنندگان و حضار در فضای مجازی تخصیص یافت که سخنرانان به سئوالات مطروحه مستمعین پاسخ دادند./ پایان
نظر شما :