گزارش «بازنگری معنای واژه «دین» در قرآن با لحاظ بستر تاریخی پیدایش اسلام»

در ادامه «سلسله نشست‌های ماهیانه اسلام و باستان متأخر» در تاریخ 5 تیرماه 402، نشستی مجازی با عنوان «بازنگری معنای واژه «دین» در قرآن با لحاظ بستر تاریخی پیدایش اسلام»، توسط گروه مطالعات تاریخی_فرهنگی قرآنِ پژوهشکده مطالعات قرآنی برگزار شد
در این نشست که با سخنرانی دکتر محسن گودرزی (استادیار مطالعات اسلامی، دانشکده الهیاتِ دانشگاه هاروارد) و دبیری دکتر زهرا محققیان (مدیر گروه مطالعات تاریخی- فرهنگی قرآن) برگزار شد، دکتر گودرزی صحبت‌های خود را با توضیح کلمه «دین» در قرآن آغاز کرد و گفت: در قرآن از کلمه دین بیش از 90 بار استفاده شده است. مفسران و پژوهشگران قرآنی عموماً دو معنای غالب برای کلمه دین مطرح کرده اند: اول: «دین» به معنای «داوری» یا «جزا» (مانند «یوم الدین»)، که در کلمات هم‌ریشه «دین» در زبان‌های سامی دیگر نیز وجود دارد. دوم، که موضوع اصلی و مورد بحث در این سخنرانی است، «دین» به معنای آئین، کیش یا مذهب، که به مثابه منظومه‌ای چندوجهی از عقاید، شرایع، آیین‌های پرستش، توصیه‌های اخلاقی و امور مرتبط تلقی می‌شود.
وی ادامه داد: در مورد خاستگاه این معنای ادعائیِ دوم، که معادل یا نزدیک به مفهوم انگلیسی religion است، اتفاق نظری وجود ندارد. برخی آن را منتج از معنای «فرمان برداری» می‌دانند، که یکی از دلالات کلمه دین در زبان عربی در متون خارج از قرآن است، اما برخی دیگر بر این باورند که «دین» در قرآن برگرفته از مفهوم «دِین» در فارسی میانه است که ظاهراً دلالتی گسترده و چندوجهی مشابه با کلمه religion در انگلیسی داشته است.

دکتر گودرزی بر مبنای بازخوانی برخی آیات قرآن و بازنگری برخی شواهد برجای مانده از باستان متأخر، به طرح سه مدعا پرداخت: اول آنکه در بیشتر (و ای بسا تمامِ) مواردی که کلمه «دین» در قرآن معمولاً در معنایِ گسترده و چندوجهیِ دوم فهمیده شده است، «دین» یا یک اسم مصدر به معنای «پرستش» است یا مفهوم «شیوه پرستش» را منتقل می‌کند که در وهله اول اعمال و مناسک مرتبط با پرستش یعنی عباداتی مانند صلوة، زکوة، قربانی، حج، یا آئین عشای ربانی را به ذهن متبادر می‌سازد. برای مثال، عبارت «دین الله» در آیه 83 سوره آل عمران به معنای «پرستش خدا» و نه «آئین خدا» به معنای یک نظام گسترده و چندوجهی متبلور در آموزه‌های الهی به‌کار رفته است.
مدعای دوم این است که «دین» به‌مثابه «پرستش» برگرفته از معنای «خدمت» است، و یکی از معانی اصلی کلمه «دین» یا فعل «دان» در زبان عربی است. همان‌طور که هر عبدی وظیفه انجام «خدمت» یا «بندگی» و اعمال مرتبط با آن را نسبت به ارباب خود دارد، در نگاه قرآن نیز همه انسان‌ها بندگان (عباد) خداوند هستند و بنابراین باید نسبت به او خدمت‌گذاری کنند. دراین‌صورت، مفهوم «دین» این خدمت‌گذاری، بندگی، یا پرستش و نحوه انجام آن را منتقل می‌کند.
 مدعای سوم این است که مفهوم «اسلام» در قرآن صرفاً به معنای تسلیم امر خدا بودن نیست، بلکه به پرستش انحصاری خداوند (الله) و بنابراین نفی پرستش موجودات دیگر اشاره دارد.
دکتر گودرزی در بخش آخر سخنرانی خود خوانشی نو از دو متن قرآنی که از کلمات دین و اسلام استفاده کرده‌اند مطرح کرد و گفت: متن اول آیات آل عمران:85-83 و متن دوم مائده:3 است که اکمال «دین» را اعلام می‌کند. آیه اکمال دین، به اهمیت ذبح حیوانات در مناسک مذهبی دنیای باستان می‌پردازد.
وی در ادامه توضیح داد: قصد اصلی این آیه از سوره مائده جدا کردن مناسک مؤمنین از اعمال عبادی مشرکین است، مخصوصاً با منع مؤمنین از خوردن حیواناتی که در حین صید کشته شده‌اند و محدود کردن آنان به گوشت حیواناتی که به طریقه صحیح و یکتاپرستانه (یعنی با ذکر نام الله در حین کشتار) ذبح شده‌اند. ارتباط این الزامات غذایی با مناسک عبادی و تأکید بر انجام این مناسک به شیوه یکتاپرستانه، توضیح می‌دهد که چرا این آیه از اکمال شیوه پرستش («دین») مؤمنین و انتخاب یکتاپرستی («اسلام») به عنوان شیوه پرستش آنها سخن می‌گوید./پایان