ارتباطات سلامت و اهمیت آن در عصر ارتباطات و اطلاعات

دکتر داود مهرابی
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

27 اردیبهشت‌ماه، مصادف با هفدهم ماه می به‌عنوان روز جهانی ارتباطات و روابط عمومی شناخته می‌شود. ارتباطات همواره نقش مهمی در زندگی روزمره داشته و امروزه با پیشرفت روز‌افزون فناوری‌های اطلاعاتی، ارتباطات به عنوان یکی از اساسی‌ترین مؤلفه‌های موفقیت در هر جنبه از زندگی فردی و اجتماعی شناخته می‌شود.
اهمیت ارتباطات باعث توجه اندیشمندان به این موضوع شده و اگرچه ریشۀ چیستی «ارتباطات» به پنج قرن قبل از میلاد بازمی‌گردد، اما مطالعه آکادمیک این رشته از اواسط قرن بیستم آغاز شده و تاکنون دستاوردهای گسترده‌ای به‌دنبال داشته است. از جمله این دستاوردها می‌توان به کسب جایگاه ارتباطات در حوزه سلامت اشاره کرد که امروزه به‌عنوان یک رشته دانشگاهی توان حل مسائل ارتباطی این حوزه را بیش از پیش تقویت و بر ضرورت آن تأکید کرده است.
با شکل‌گیری رشته ارتباطات تعاریف گسترده‌ای از این مفهوم ارائه شد، به‌گونه‌ای که در اواسط قرن بیستم هر یک از اندیشمندانی که خود را علاقه‌مند به حوزه ارتباطات می‌دیدند یک تعریف از ارتباطات ارائه می‌دادند. وجود 126 تعریف در ادبیات موجود نشان از نگاه‌های مختلف به ارتباطات دارد. قرارگیری این نگاههای متفاوت در دو بخش هم‍‌گرا و واگرا به خوبی توانسته است حوزه‌های ارتباطی مورد توافق عام و حوزه‌های ارتباطی پرچالش را مشخص کند.
ارتباطات سلامت را می‌توان در دسته‌بندی قرار داد که بافتار (Context) شاخصه اصلی آن محسوب می‌شود. درواقع، اهمیت ارتباطات در محیط‌های (بافتارهای) سلامت باعث توجه به این مؤلفه شد و محققان رشته‌های گوناگون با تمرکز بر جنبه‌های مختلف ارتباطات و اثرگذاری آن بر موضوع سلامت، گام‌های اولیه شکل‌گیری رشته ارتباطات سلامت را برداشتند.

از ابتدای تلاش‌ها برای درک اهمیت ارتباطات در سلامت، دو شاخۀ اصلی شامل ارائه مراقبت سلامت (Healthcare delivery) و ارتقاء سلامت (Health Promotion) مورد توجه محققان قرار داشت. در شاخه ارائه مراقبت سلامت محققان این موضوع را مورد مطالعه قرار می‌دهند که چگونه ارتباطات، ارائه مراقبت سلامت را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در شاخه ارتقاء سلامت محققان استفاده اقناعی از پیام‌های ارتباطات و رسانه به‌منظور ارتقاء سلامت عمومی را مطالعه می‌کنند و علاقه‌مند به مطالعۀ توسعه، به‌کارگیری، و ارزیابی پویش‌های (مداخلات) سلامت اقناعی برای پیشگیری از خطرات اصلی سلامت و ارتقاء سلامت عمومی هستند. با توجه به وابستگی متقابل بین دو شاخه فوق، امروزه بسیاری از محققان حوزه ارتباطات سلامت بر ارائه هر دو شاخه مراقبت سلامت و ارتقاء سلامت تمرکز دارند.
ارتباطات سلامت در چهار دهه گذشته به‌عنوان یک حوزۀ مطالعات مهم در ارتباط با نقش قدرتمندی که ارتباطات انسانی و واسطه‌ای در ترویج سلامت و ارائه خدمات مراقبت سلامت ایفا می‌کردند، توسعه یافته است. این رشته، حوزه‌ای گسترده از سطوح مختلف کانال‌های ارتباطی تا زمینه‌های اجتماعی خاص را شامل می‌شود که هر یک از این حوزه‌ها از زوایای مختلف مطالعات خود را انجام می‌دهند.
 سطوح اولیه تحلیل‌های ارتباطات سلامت شامل ارتباطات درون‌فردی (فرایندهای روحی و روانی درونی مانند ارزش‌ها، نگرش‌ها و عقاید)، بین‌فردی (روابط بیمار – پزشک، تبادل اطلاعات در گفتگوهای سلامت_محور)، گروهی (تعاملات درون گروه‌های مراقبت سلامت، گروه‌های حمایتی، خانواده‌ها و سایر گروههایی که تصمیم‌های مؤثر در خصوص مراقبت سلامت اتخاذ می‌کنند)، سازمانی (استفاده از ارتباطات برای هماهنگی گروه‌های به‌هم وابسته و بسیج متخصصان مختلف)، و اجتماعی (بررسی تولید، توزیع، و بهره‌گیری از اطلاعات سلامت که از رسانه‌های گوناگون با هدف ارتقاء سلامت به افراد مختلفی از متخصصان گرفته تا مردم عادی) می‌شود. زمینه‌هایی که این حوزه‌ها در آنها مورد مطالعه قرار می‌گیرند نیز تنوع گسترده‌ای دارند از قبیل خانه، اداره، مدرسه، کلینک‌های درمانی و بیمارستان‌ها.

رشته ارتباطات سلامت که به عنوان یک رشته نوپا محسوب می‌شود و همچنان مجال شکل‌گیری و توسعه آن در بسیاری از کشورها، به ویژه کشورهای در حال توسعه، فراهم نشده، از ظرفیت‌هایی گسترده‌ای جهت بهبود سلامت عمومی جامعه برخوردار است.

در تازه‌ترین مثال مرتبط با این حوزه، بحران کرونا نشان داد که خروجی نهایی سلامت علاوه بر نقش بی‌بدیل علوم پزشکی، به طور قابل توجهی نیازمند متخصصان علوم انسانی و علوم اجتماعی است. عدم درک چنین نقشی در بسیاری از جوامع باعث رشد نامتعادل مطالعات شده به‌گونه‌ای که بستر انجام مطالعات و مسیر ورود مؤلفه‌های ارتباطی، اجتماعی و انسانی سلامت به عرصه سیاست‌گذاری‌های کلان را ناهموار ساخته است.
از این‌رو می‌توان بیان کرد، توجه به رشته‌هایی مانند ارتباطات سلامت که نیاز است همگام با سایر پیشرفت‌ها به تحقیقات مرتبط با حوزه خود بپردازند، می‌توانند راهکارهای علمی و عملی به چالش‌های هر حوزه را پیش از تبدیل شدن این چالش‌ها به بحران، ارائه کنند./پایان